Past Simple шағымен көркем және публицистикалық мәтіндерде сөйлемдерді аударудың әдіс-тәсілдері

1. On the table stood a singular-looking green plant in a red earthen jar. - Қызыл саз құмырасындағы үстелде өте ерекше көрінісі бар жасыл өсімдік болды. Бұл жағдайда етістік-ағылшын тілінен жетілмеген "орналастырылған"аударма.

2. The plant was one of the species of cacti, and was provided with long, tentacular leaves that perpetually swayed with the slightest breeze with a peculiar beckoning motion. - Өсімдік кактустардың бір түрі болды және ұзын шатыр тәрізді жапырақтармен қамтамасыз етілді, олар желдің аздап тынысымен үнемі қозғалады.

3. Trysdale's friend, the brother of the bride, stood at a sideboard complaining at being allowed to drink alone. - Трайсдейлдің досы, қалыңдықтың ағасы, буфеттің жанында тұр, оған жалғыз ішуге рұқсат етілгеніне шағымданады.

4. Both men were in evening dress. White flowers like stars upon their coats shine through the gloom of the apartment. - Екеуі де кешкі костюмдер киді-күртешелеріндегі ақ ленталар жұлдыздар сияқты бөлменің ымырт түсіне еніп кетті.

5. For the thousandth time he remarshalled in his mind the events of those last few days before the tide had so suddenly turned.- Мыңыншы рет ол олардың қарым-қатынасындағы кенеттен өзгеріске дейінгі соңғы бірнеше күннің барлық бөлшектерін есіне түсірді.

Бірақ бұл уақытша форманы сөйлемдерді уақытты үйлестірумен аудару кезінде әртүрлі жолдармен беруге болады. Журналистік стильдегі мәтіндер туралы айта отырып, жаңадан келген аудармашылар көбінесе аудармада ағылшын тілінде міндетті болып табылатын, бірақ қазақ тілінде қажет емес уақытты сәйкестендіруге бейім екенін атап өткен жөн. Газеттерде уақытты үйлестіру әсіресе ақпараттық сипаттағы хабарламалар мен мақалаларда жиі кездеседі 14,79].

Мысалы: Mr. Tsarapkin said on arrival yesterday that he was "optimistic" about the resumed conference. (D. W., 1961) кеше келген кезде (Женеваға) Скретчкин конференцияны қайта бастауға қатысты "оптимистік" көзқараста екенін айтты. Аудармада қазіргі уақыт қолданылған, себебі ағылшын қосалқы сөйлеміндегі өткен уақыт өткен әрекетті білдірмейді, уақытты келісу ережесіне орай қолданылған. Уақытты келісу аудармада сақталмайды, себебі қазақ тілінде осыған ұқсас грамматикалық ереже жоқ.

Алайда, қазіргі заманғы көркем әдебиеттердегі сияқты газет стилінде де уақыттың келісілуін сақтамау үрдісі байқалатынын атап өткен жөн. Britain is trailing behind in this scientific age, speaker after speaker told a weekend conference in London of teachers, trade unionists, M. P. s, and representatives of schools, technical colleges, universities and local education committees - Біздің ғылым ғасырында Англия артта қалып отыр, деді өткен аптаның соңында Лондонда өткен оқытушылар, сауда одақтарының өкілдері, парламент мүшелері және мектептер, техникалық колледждер, университеттер мен жергілікті ағарту комитеттерінің өкілдері конференциясында бір шешен.

Жоғарыда айтылғандардан, көркем және публицистикалық мәтіндердегі осы түр- уақыт формасы негізінен жасалған және жетілмеген түрдегі етістіктердің өткен уақытымен аударылады, бірақ уақытты келісе отырып, ұсыныстарды аударған кезде қазіргі уақытта етістіктермен де аударылады.

 
2.3 Past Simple және Present Perfect шақтарының қазақ тіліндегі шақ категориясынан айырмашылығы мен ұқсастығы
Қазіргі қазақ тілінде шақ категориясы (the category of tense) морфологиялық белгілері мен мағынасына қарай өткен шақ (Past tense), осы шақ (Present tense) және келер шақ (Future tense) болып бөлінеді. Біз сол құбылысты ағылшын тілінде байқаймыз. Ағылшындық шақ жүйеге төрт парадигматикалық формалар кіреді: Indefinite, Continuous, Perfect and Perfect Continuous.

«Өткен шақ» (Past tense) - аяқталған нақты оқиғаларды, әрекеттерді білдіретін етістіктің грамматикалық формасы. Қазақ ғалымы (И.Маманов)тың айтуы бойынша өткен шақ 5 топқа бөлінеді: а) «Жедел өткен шақ»; ә) «Бұрынғы өткен шақ»; с) «Ежелгі өткен шақ»; г) «Дағдылы өткен шақ»; е) «Қатысты өткен шақ».

Осы түрлердің әрқайсысын бөлек қарастырған орынды.

а) бірінші түрі «Жедел өткен шақ» етістіктің үстіне -ды / ді, -ты / ті аффикстерін қосу арқылы жасалады және бұрын аяқталған әрекетті білдіреді: Кеше Айша екеуміз киноға бардык. Оны ағылшын тіліне аударуға болады, мысалы: Aisha and me went to the cinema yesterday. Осылайша, біз қазақтың «Жедел өткен шақ» түрі ағылшынның «Past simple» формасына, қарапайым тіліне сәйкес келетінін көреміз.

ә) екінші түріне (И.Маманов) келесі анықтама береді: «сөйлеуші ​​өткен кезде жасалған іс-әрекеттің нәтижесін түсіндірген кезде "бұрынғы өткен шақ" формасы қолданылады. Ағылшын тілінде дәл осы уақытты қазіргі кездегі нәтижесі бар белгісіз оқиғаларға қатысты «Present Perfect tense» көрсетеді. Мысалы: Мен ол жігітті жаңсы танимын, университетте бірге оқығанбыз. / know him very well; we have studied together in the university. « бұрынғы өткен шақ » құрамындағы күрделі етістіктің созылмалы формасы (Continuous form) басқа әрекетпен бір мезгілде болған әрекеттің процесін білдіреді. Мысалы: Сен директордың кабинетінде отырғанда, мен көрші бөлмеде мақала жазып отырғанмын. Ағылшын тілінде бұл былай естіледі: When you were in director's office, I was writing an article in the neighbor room.

Бұл ағылшын тілінің (Past Continuous tense) пен қазақ тілінің «бұрынғы өткен шақ» формасына ұқсас дегенді білдіреді.

с) үшінші түрі (К. Түймебаев) тың "Қазақ тілі: Грамматикалық анықтағыш" тарапынан "субъективті өткен шақ" ретінде ұсынылған.

Ережеге сәйкес, бұл түрі бұрын болған әрекетті білдіреді, бірақ сөйлеуші оны басқа адамдардан немесе оқиғалардан біледі. Бұл ағылшын тіліндегі (Past Perfect)-ке сәйкес келеді, ол өткендегі бір оқиғаны, өткеннің басқа оқиғасынан бұрын болғанын білдіреді. Мысалы: Мен үйге келгенде анам кешкі ас дайындап қойған болатын. When I came home, mother had already cooked the dinner.

г) «Дағдылы өткен шақ» бұрын қайталанған әрекеттерді білдіреді. Формасында атын, -етін, -йтын, және -йтін жұрнақтарымен жасалады. Оны ағылшын тілімен салыстыра отырып, біз керемет айырмашылықты таптық. Бұрынғы іс-әрекетті суреттейтін "used to do"- «істелген» сөз тіркесі қазақтың «Дағдылы өткен шақ» дегенге толық сәйкес келеді. Мысалы: Мен шахматты жиі ойнайтынмын; I used to play chess very often.

Болашақ шиеленісін «Келер шақ» қолданып жүзеге асырамыз. Ол болашақта болатын іс-әрекетті немесе оқиғаны білдіреді. Қазақ тілінде «Future tense» 3 топқа бөлінеді: а) «болжалдыелершақ»; ә) «ниет (мақсаты) келер шақ»; с) «орынпалықелершақ». «Болжалды қелер шақ» ; b) "ниет (мақсатты) келер шақ"; с) "ауыспалы келер шақ".

Осылар -ap, -ep, -p жұрнақтары арқылы жасалады және белгілі бір іс-әрекеттің орындалу мүмкіндігін білдіреді. Бұл ағылшынның «Future Perfect tense» уақытына ұқсас. Мысалы: Емтихан басталған кезде мен бәрін тастап кетемін. By the time the exam begins, I will have forsotten everything.

«Ниет (мақсатты) келер шақ» сөзіне келсек, -мақ(шы)/мек(ші), - бақ(шы)/бек(ші), -пақ(шы)/пек(ші) жұрнақтарын қосу арқылы жасалады. Бұл шиеленіскен форма ағылшын тіліндегі "to be going to" сөз тіркесімен толық сәйкес келеді, өйткені олардың екеуі де жеке жоспарлар мен ниеттерді білдіреді. Мысалы: Мен бүгін кешке ескі фильмді көремекшімін. I am going to watch an old film tonight. (И.Маманов) мысалында «ауыспалы келер шақ» қазіргі кезде болып жатқан әрекетті білдіреді. Мысалы: Қала сыртында шағын өзен ағып жатыр. A small river flows outside the town.

(С.Исаева мен Г.Нуркина) сияқты басқа ғалымдар келер шақ іс-әрекетті білдіретінін айтады, бірақ -а, -е, -й жұрнақтарына байланысты осы шақпен бірдей.

Салыстыру көрсеткендей, «ауыспалы келер шақ» ағылшынның «Future Simple tense» қарапайым кезеңіне сәйкес келеді.

Мысалы: Мен жазғы демалысты ауылда өткіземін. I will spend summer vacations in the village.

Қазіргі кездегі оқиғалар мен іс-әрекеттерді білдіретін етістіктің нысаны - «осы шақ» -қа аударылды. «Осы шақ» екі топқа бөлінеді: «Нақ осы шақ» және «Ауыспалы осы шақ». Іс жүзінде, қазақ тіліндегі «Нақ осы шақ» көмекші етістіктер арқылы жасалады: «отыр, жатыр, жүр» және «тұр», олар әр түрлі мағынаға ие және әр түрлі ағылшын тілінің шақтарына сәйкес келеді. (И.Маманов)тың айтуынша, «отыр, тұр» көмекші етістіктер сөйлеу сәтінде іс-әрекеттің болатындығын көрсетеді. Мысалы: Дамир кітап оқып жатыр. Damir is reading a book. Сонымен, ол ағылшын тіліндегі Present Continuous-қа сәйкес келеді, ол сонымен қатар сөйлеу сәтінде орын алатын әрекетті білдіреді.

Ғалымдар (С.Исаева мен Г.Нуркина) айтқандай, көмекші етістіктер «жатыр, жүр» қимылдың ұзақтығын көрсетеді. Ағылшын тілімен салыстырғанда, біз қазіргі «Present Perfect Continuous tense» уақытына сәйкес келетіндігін, әдетте, созылмалы әрекеттің ұзақтығын көрсететінін білдік.

Мысалы: Мен өз жобаммен таңертеңнен бері жұмыс істеймін. I have been working on my project since morning.

«Ауыспалы осы шақ», жоғарыда айтылғандай, қазіргі уақытта жасалған әрекеттерді білдіреді. Бұл ағылшынның қазіргі таңдағы «Present Indefinite tense» сәйкес келеді. Мысалы: Біз қалада тұрамыз. We live in a town.

Қазақ және ағылшын тілдерінің шақ формаларын зерттеу барысында табылған мәліметтер негізінде мен келесі қорытындыға келдім: Біріншіден, қазақ және ағылшын тілдерінде етістіктің шиеленісті категориясы бар. Екіншіден, сөздердің грамматикалық формалары екі тілде де әртүрлі, оларды генетикалық шығу тегімен түсіндіруге болады. Үшіншіден, қазақ тіліндегі «дағдылы өткен шақ» және «мақсатты келер шақ» ағылшын тілінде баламасы жоқ.

Бірақ олар қазақ тілінде мынадай мағынаны білдіретін «used to do», «going to do» құрылымдарға сәйкес келеді. Бақылауым бойынша бұл зерттеу ағылшын тілін оқытуда және оқуда салыстырмалы зерттеудің маңыздылығын көрсетеді.
Қазақ және ағылшын тілдерінің шақ түрлерінің салыстырмалы кестесі