65
3. Көне дүние деректері
Көне парсы деректері. Басты деректемелердің біріЗороастризмнің киелі
«Авеста»деген атауымен белгілі. Ахура Маздақұдайынаарналған жырларда
авторыЗаратуштра(«Кәрі
түйеші»
деген
мағына
береді)
делінеді.
ЗаратуштраКаспий теңізініңшығыс-солтүстігін қоныстанған арий тайпасының
Спитама руынан шыққан. Шамамен алғанда, адамзат тарихындағы тұңғыш пай-
ғамбар, абыз Заратуштра, біздің заманымызға дейін IX ғасырда өмір сүрді.
Табиғи дарынының арқасында арийлердің батыр ұлдары жайлы жырлап, отыз
жасында
жаңа
дінді
ойлап
табады.Қазақстан,Орталық
Азия,Иран,Әзербайжан,Aуғанстанжерінде
таралған
Заратуштра
ілімінің
қасиетті жазбалар жинағы біздің заманымызға дейін III ғасырында хатқа түскен
21 кітаптан тұрады. «Авестаның» сақталған бөлігінде Құдай атына айтылатын
жырлар (гимндер) бар.
Басында Айға, Күнге, отқа,суғатабынатын арийлер оның діни уағыздарын
қабылдай қоймады. Әсіресе турлар қатты қарсылық көрсеткен. Заратуштра
басқа жақтарға қоныс аударып, өз ілімін көрші елдерге таратады. Осылайша
зороастризм діні дүниеге келді. Заратуштра уағыздарыныңҚазақстанныңежелгі
тұрғындарының тарихын, мәдениетін танып білуде маңызы зор. Онда шығыс
ирандық көшпелі тайпалар "турлар" деген жинақ атаумен беріледі. Сонымен
қатар "Авестада" "сайримдер", "дахтар" деген тайпалар туралы да
айтылады.Tурлар
мен
арийлер
арасындағы
шымшытырық
оқиғаларӘмударияменСырдария,КаспийменАрал,ЕділменКамаөңірлерінде
өрбиді. Бұл деректегі кейіпкерлер доңғалақты арбаға мінген. Олардың
қарулары – садақпен жебе,найза, айбалта, кәсібі – мал өсіру
(өгіз,жылқыжәнетүйе), тамағы – етпен – сүт, Құдайға құрбандыққа шалуға
жылқы, сиыр,қойәкелетіндігі баяндалған.
Дерек Орталық Азияны мекендейтін халықтардың рухани әлемі жөнінде
біршама мәлімет береді. Ондағы фактілер археологиялық зерттеулер нәти-
жесінде дәлелденіп отыр.
Көне грек авторларының шығармалары.Ежелгі Қазақстан жөнінде ең көп
хабар жинақтаған антика (көне грек) авторларының шығармалары. Көбіне грек
және ішінара латын тілдеріндегі деректердің ішінен Галикарнасқаласынан
шыққан ежелгі грек тарихшысыГеродотты(490 және 484–425 жылдардың
арасы) ерекше атауға болады.
ЕжелгіРимғұламасыЦицеронГеродотты «тарихтың атасы» деп атайды. Б.з.
дейін V ғасырдың ортасында жазған «Тарих» атты тоғыз томдық еңбектің 4-
томында скифтердің географиялық орналасуы, саяси тарихы, әдет-ғұрпы,
тұрмысы суреттеледі. Геродот скифтердің Шығыстағы далалық көшпелі
тайпалар арасынан келгенін айтады. Олсақтарды «азиялық скифтер» дейдң.
Скиф атауы Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Алдыңғы Азияның көшпелі
тайпаларына
қатысты
қолданылады.
Грек
деректемелерінде
басқа
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
66
дамассагеттер,сарматтар(савроматтар),аргиппейлер,аримаспылар,исседондаржә
не т.б. тайпа атаулары кездеседі.
Мысалы,Геродот массагеттерді Каспий теңізінен шығыска қарай, Сырдарияның
(Аракстің) арғы жағына орналастырады.Сақтармен массагеттер еліне жасалған
Дарийдің, Кирдің жорықтарын егжей-тегжейлі әңгімелейді.
Сақтардан солтүстікке қарай орналасқан сайримдер туралы Геродоттан
барынша толығырақ деректер алуға болады. Геродот:«Танаис өзенінің
(қазіргіДон) арғы жағы сарматтардың қолында», – дей келе, Доннан Еділге
дейінгі аралықты меңзейді.Сарматтартайпа бірлестігі құрамына Солтүстік-
батыс Қазақстан өңірінен шыққан аорстар да енген.Жайық – Елекөзендері
аралығынан табылған археологиялықескерткіштерде аорстардың сарматтармен
мәдени ұқсастықтары бар екендігін анықтады. Геродот Дарийдің Скифияға
жорығы туралы айта келіп: «Сарматтар скифтер жағында белсенді түрде
соғысты», – деп жазды. Оларды әйелдер басқаратындығын айта
келіп,амазонкаәйелдер тайпасы туралы аңызды баяндайды.
«Сармат әйелдері садақ атады, сапы лақтырады, аттың үстінде жүреді.
Барлық саны үш жауды өлтіргенше қыз күйеуге шықпайды», – деп көрсетеді.
Сарматтар негізінде біздің заманымызға дейін IV–III ғасырларда Сармат
тайпалар одағы құрылды. Соңғы жылдардағы БатысҚазақстаннантабылған
«Алтын
адам»,
«қайқы,
қылыш»
сияқтыархеологиядағыжаңалықтар
сарматтардың әскери өнері дамығандығы туралы Геродот жазбаларын растай
түседі. Сармат-алан тайпаларын IV ғасырдағұндарталқандады.
Ал Геродот болса, халықтардың шығыстан батысқа қарай көшуін айта келіп:
«Солтүстік-шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспылар исседондарды өз
жерінен ығыстырып шығарды. Алисседондарскифтерді отырған орнынан
қозғады, ал киммериліктер скифтердің тепкісіне төтеп бере алмай, өз елін
тастап кетті», – деп жазды. Геродот: «Осынау көшіқон біздің заманымызға
дейін VII–VI ғасырларда жүзеге асты» деп көрсетеді. Исседондарға ертетемір
дәуіріндегіОрталық Қазақстандағы Тасмола мәдениеті тән. Археологиялық
зерттеулер ОрталықҚазақстан, Жетісу мен Орталық Азияда табылған қару-
жарақ үлгілерінің ұқсастығын анықтап берді.Тасмоламәдениетіндегі тайпалар
(исседондар) сақ тайпаларының қуатты бөлігін құраған.
Геродоткелтірген «алтын қырыққан құзғындар» туралы аңыз Алтай өңірімен
байланысты шықса керек. Геродоттың баяндауынан сақ тайпалары
ішіненмассагеттермен исседондардың бір-біріне ұқсас тайпалар екендігін
байқауға болады. Тарих атасының айтуынша,массагеттерАракс (Сырдария)
өзенінен шығысқа қарай исседондарға қарама-қарсы мекендеген ірі, әрі күшті
тайпа болған.
Бұл тайпалар жайлыСтрабонеңбектерінен де табуға болады. Ертедегі грек
географы әрі тарихшысы «География» еңбегінің авторы Страбонның (біздің
заманымызға дейін 64 – біздің заманымызда 23 жылдары) мәлімдеуіне
қарағанда,Каспий теңізініңшығысына қарай тұратындар массагеттер мен сақтар
делінеді. Ал қалғандарын Страбон жалпылама скифтер деген атаумен береді.
«Бірақ әрбір тайпаның дербес атауы бар. Олардың арасындағы барынша
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Код поля изменен
Достарыңызбен бөлісу: |
