56
жырау, Ақтамберді жырау шығармаларында сол кездегі қазақ қоғамының
санқилы уақиғалары баяндалады.
Қожаберген жырау Толыбай ұлы (1663–1763жж) «Баба тілі» және «Елім-ай»
поэмаларында қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресін
шынайы түрде баяндайды.
ХІХ ғасырда өмір сүрген, сол кездегі қазақ даласындағы шым-шытырық
уақиғаларға куә болған, өздері де сол уақиғаларға араласқан ақындардың
шығармаларында қазақи шындық толық баяндалады. Кеңес заманыңда «Зар
заман ақындары» деген атқа ие болған Шортанбай, Қанайұлы, Дулат
Бабатайұлы,
Шернияз,
Жарылғашұлы,
Мұрат
Мөңкеұлы,Әбубәкір
Кердерішығармаларына көңіл аударылмады, мән берілмеді, олар шыңайы ба-
ғасын ала алмады. Қазақтың болашағы, халықтың келешегі қыл үстінде тұр деп
жырлаған ақындардың шығармалары, бүгінгі күннің көкейтесті мәселелерінің
бірі.
Қазақ әдебиеттану ғылымына бұл терминді 1927 жылы енгізген М.О.Әузов.Ол
заман ақындары дәуірін Абылай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға
ұластырып,Нарманбетпенаяқтайды.Зар заман ақындары тұсынан қазақ әдебиеті
жазбаша сипаталды. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан
құндылықтардың өзгеруі, елді басқару жүйесінің басқа сипатқа ауысуы, отар-
шылдықтың белең алуы, халықтың қатты күйзелуі Зар заман ақындарын тарих
сахнасына шығарған. Зар заман ақындары халқының жай-күйін ойлаған ұлт
қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шығармалары халықтық салт-
дәстүрлерді қаймағы бұзылмаған қалпында сақтауға, ұлттық болмыс-бітімнен
ажырамауға үндейді
.
ОларРесей империясы отарлаушыларының озбырлығы мен сұрқия саясатын
жан-жақты суреттейді. Қазақ халқының шұрайлы жерлерін тартып алып,
ұрпағын аздырып, діннен аулақтату сықылды империялық пиғылдың жүзеге
асуына қарсыласумақсатында пайда болған шығармалардың деректік
мүмкіншіліктері мол.Бас игісі келмеген ұлт қайраткерлерінің өршіл үні айқын
аңғарылады.
Зар заман ақындарының шығармаларында сары уайымға салыну, қайғы-мұңға
берілу сарыны да байқалады. Бұл кезең ақындары келер күннен үміт
жоқтығына налиды, тығырықтан шығатын жол таппай қиналады. Олар елдің
басына түскен нәубетті ақырзаманның келгені деп ұғады. Халықты қан
қақсатқан зобалаңның себебін Зар заман ақындарының бірі адам қолымен жа-
салған зұлымдықтан, екіншілері діннің бұзылғандығынан деп топшылайды.
Әсіресе, Шортанбай ақын шарасыздықтан дінді таяныш қылады.
Отаршылдық дәуірін зерттеп жүрген тарихшылар зар заман ақындарының
шығармаларын деректердің басқа тұрлерімен салыстыра отырып пайдаланса,
оның зерттеуінің сапасы жоғары болатындығына сенімдіміз.
Өз өлендерің жаза білген оны құйқылжыта әндете білген Сегізсері Бахрамұлы,
Біржан Қорамсаұлы, Ақансері, Естай, Әсет өлеңдері тек қана музыка
мәдениетіне қосылған үлес қана емес сонымен қатар шынайы тарихи дерек.
57
5. Генеологиялық шығармалардың деректемелік маңызы
Келесі бір деректердің үлкен тобы – шежірелер. Ғылыми атауы – генеология
(гректің тұқымтану деген сөзінен шыққан). Бүгінде бұл ғылым жеке пән болып
қалыптасып отыр. Қазақ халқында шежіре қалыптасқан дәстүр, ата танудын
негізі, рухани байлық. ХІХ ғасырда өмір сүрген қазақтың алғашқы зиялы қау-
ымның өкілі Мақаш Баймұхамедов (1803–1897жж.) Астраханда шыққан бір
кітапта былай деп жазыпты: «Хотя письменных источников по части
исторического прошлого в Орде никаких не существует, но зато нет
недостатка в преданиях устных, заслуживающих веры при отчетливомм
знании киргиз – казаками своей генеологии»[Благонравов М.О. быте киргизов.
Сб.ст. Астрахань. 1910. С. 282.]. Әрине бұл жерде авторменен таласуға да
болар еді. Қазақ халқында жазбаша деректер болмады деген пікір шындыққа
сәйкес келмейді, дегенмен оның қазақ баласы өз шежіресін жақсы біледі деген
пікірін қолдаймыз. Өйткені әрбір қазақ өзінің жеті атасын білуге міндетті
болған. Әрбір атаны 30 жылдан деп есептесек қазақ жұрты өзінің соңғы 200
жылдық тарихын жақсы білген. Шежіре, (арабша шаджарат –бұтақ, тармақ)
–тарих ғылымының халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын
тармағы.Ру, тайпалардың тарихын ұрпақтан ұрпаққа жеткізген, қалыптасқан
ресми
Шежіре
барлық
халықтарда
кездеседі.Ресей,Германия,Англия,Францияжәне көптеген шығыс елдерінде
Шежіренің
көп
томдық
жинақтары
шыққан.Башқұрт,өзбек,түрікмен,қырғыз,Сібірхалықтарында Шежіре дерек
көздері ретінде молынан кездеседі. Шежірені шежіреші қарттар ауызша
таратып отырған. Сондықтан оны кейбір ғалымдардалалық ауызша
тарихнама(ДАТ) деп те әспеттейді.
Жалпы Шежірені жинақтаған көнекөз қариялардың көмегімен қазақтың ру-
тайпаларының өткені туралы біршама мәліметтер алуға болатындығы ХVІІІ
ғасырда белгілі болды. ХVІІІ–ХІХ ғасырларда мұндай Шежірелердің біразын
Н.Аристов,А.Левшин,
В.Григорьев,
Л.Мейер,
П.Рычков,
М.Тевкелев,
Н.Гродеков,
И.Андреев,
Ш.Уәлиханов,
Г.Н.
Потанин,
Ә.Диваев,
т.б.зерттеушілер жазып алып, ғылыми айналымға енгізді. Алынған жинақтар
шежіре деректері орта ғасырлардан бастау алатындығын, тіпті жекелеген
нұсқалары Адам атадан басталатындығын айқындады. Кейбір шежіре
нұсқалары ортағасырлық деректемелермен де ұштасып жатады. Рашид әд-Дин,
Ұлықбек, Әбілғазы, Бейбарыс, ибн Халдун, т.б. көптеген ортағасырлық
авторлардың еңбектерінде белгілі бір тұлғалардың, ру-тайпалардың,
халықтардың шығу тегі таратылып, бірнеше ұрпақтар алмастығы өрбітіліп
отырды.
Түркі, соның ішінде қазақ ойшылдары топтаған шежірелердің ең бағалылары –
Мұхаммед Хайдар Дулат пен Қыдырғали Жалайыридың еңбектері болып
саналады. Сондай-ақ «Көшен-Қарауыл шежіресі» (ХVІІІ ғасыр), «Жәңгір хан
шежіресі» (1835), Уәлиханов жазып алған «Ұлы жүз шежіресі», А.Ниязовтың
«Үш жүздің шежіресі», А.Жантөриннің шежіресі, Потанин жазып алған Мұса
Достарыңызбен бөлісу: |
