45
Күдері батырды бейнелеген және жайлауға көшуі, өзеннен өтуі, шетелдіктерді
қабылдау рәсімі сияқты т. б. этнографиялық танымалдық маңызы бар суреттер
салды.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген орыс суретшісі
ХлудовНиколай Гаврилович(1850‒1935) қазақтың тұрмыс-тіршілігі жөнінде
біраз шығармаларды дүниеге әкелді. Оның 1896 жылы «Боранда қалғандар»,
және 1908салынған «Бие сауу» суреттеріОрталық мұражайда ал 1907 жылы
салынған «Өгіз мінген бала» деп аталатын суретіТ.Г.Шевченко атындағы қазақ
көркемөнер галереясында сақтаулы.Хлудовтың қазақ әйелдерінің жартылай
жалаңаш суреттері оның қиялынан туғандар. Сондықтан оған қазақ зиялылары
наразылық білдірді. Ахмет Байтұрсынұлының «Суретші Хлудов неден
қателесті?» деген мақаласында ол қазақ өміріне қатысты картиналардағы 18
қателікті атап көрсетеді.
1847–1857жылдары қазақ жерінде украйннің атақты суретшісі Т.Г. Шевченко
айдауда болды. Оның: «Казах на лошади», «Казахские дети – байгуши»,
«Казахское стойбище на Кос-Арале»сияқты суреттерінен сол замантуралы
ақпарат ала аламыз.
ХІХ ғасырдың 60–70 жылдары Түркістан өлкесінде болған орыстың белгілі
суретшісі В.В. Верещагиннің «В горах Алатау», «Мечеть Хазрета
Ясави»суреттерінің де деректемелік мүмкіншіліктері бар.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда кәсіби кескіндеме, мүсін, графика
жанрлары қалыптаса бастады. Оның негізін қалаушылар –Ә. Қастеев,
Ә.Ысмайылов, Х.Наурызбаев, т.б.
Ұлттық кәсіби бейнелеу өнері еуропалық көркемдік дәстүр мен ғасырлар бойы
қалыптасқан ұлттық дәстүрді қоса пайдаланып тамаша туындыларды дүниеге
әкелді.Айқын ұлттық қолтаңбасымен көрінген С.Мәмбеев, М.Кенбаев,
Қ.Телжанов, С.Айтбаев, Т.Тоғысбаев, Ш.Сариев сияқты дарынды өнер ше-
берлерінің үлкен шоғыры қалыптасты.
Халық өмірінің барлық қырын қамтыған қазақ бейнелеу өнері қазіргі таңда ірі
өнер саласына айналғанХХ ғасырдың соңы ұлттық таным, төл тарих пен
мәдениет тарапындағы ізденістер қарқынды дамып, қазақ өнерінің жетіліп,
ұлттық көркем бағыттар, түрлі ағымдар, даралық стильдер туған кезең болды.
Бұл бағытта Е.Мергенов, Е. Төлепбай, А. Ақанаев, А. Сыдыхан, Т.Маданов, А.
Есенбаев, А. Есдулетов, т.б. жемісті еңбек етті. Қазіргі кезеңде қазақ Б. ө.
мәдени ескерткіштер, халық тарихының бастаулары, ұлттық ерекшелік, т.б.
құндылықтарға ден қою, тың ізденістерге бару.
4. Өндірістік және азаматтық ғимараттарың
деректік маңызы
«Архитектура» – тоже летопись мира, она говорит тогда, когда уже молчат и
песни и предания и когда уже ничто не говорит о погибшем народе» –деп
жазды
орыстың
белгілі
жазушысы
Н.В.
Гоголь«Арабески»
атты
шығармасында.Яғни ол тарих жазу барысында басқа да тарихи деректер мен
46
қатарархитектуралықескерткіштерді де пайдалануға болатындығын айтып
отыр.
Архитектуралықдеректер көп жылдар бойы археологиялық деректердің бір
саласы болып келді. Кеңес заманындаархеологтар бұрынғы КССРО
территориясындағы көптеген қалалар орнына қазба жұмыстарын жүргізді.
Мысалы, С.П.Толстов көне Хорезм маңайындағы қала орындарын зерттеді.
А.Ю.Якубовский, Б. Б. Пиотровский Тейшебаини, М. К. Каргер сияқты
зерттеушілер орыс қалаларының орнында қазба жұмыстарын жүргізді, сөйтіп
тарихшылар үшін орасан зор деректік мәні бар материалдар берді.
Архитектуралықдеректерді бірнеше топтпарға бөлуге болады. Бірінші топқа
көне заманда салынған ғимараттар, бекіністер және қорғандар кіреді. Келесі
топқа орта, жаңа және қазіргі заманда бой көтерген,мемлекеттік дәрежеде
сақтау және пайдалану статусын алған ғимараттар жатады. Теміржол, көпір,
тасжолдарын да,оның бойында салынған ғимараттарымен қоса бір топқа
жатқызамыз. Бұл дүниеден өткен белгілі тұлғаларға қойылған ескерткіштер
деархитектуралықғимараттар санатында. Оның өзі мазарлар,мовзалейлер,
құлыптастарға бөлінеді.
Мазар(араб.– сыйынатын орын) – мұсылмандардың қаза болған адам қабіріне
тұрғызатын сәулет ескерткіші. Мазар тұрғызу дәстүрімұсылман елдеріне кең
тараған. Мысалы, Ауғанстандағы Мазари-Шарифпен Герат, Ирактағы Неджеф
пен Кербала, Ирандағы Мешхед пен Кум, Өзбекстандағы Бұқара мен Хиуа ма-
зарлары тарихилығымен әрі жергілікті дәстүрлі мәдениеттің дамуына тигізген
ықпалымен ерекшеленеді.
Археологтар қазақ жерінде мазар тұрғызу дәстүрін ежелгі көшпелілер дәуірінен
(андронов мәдениеті, сақ дәуірі) бастау алды деп есептейді. Қозы Көрпеш-Баян
сұлу,Алаша хан,Бабажақатын кесенелері ортағасырлықмазар тұрғызу
ескерткіштері саналады.
Мазарлар Маңғыстау түбегі және Батыс Қазақстанда көп кездеседі. Қазақ
жеріндегі мазарлардың пішіні, негізінен, шаршы немесе шеңбер үлгісінде келіп,
төбесі күмбезделіп өрілетін болған. Қабырғасы шикі немесе күйдірілген
кірпіштен қаланып, әрлеу жұмысына өрнекті кірпіш, терракот тақтайша және
жылтыр бор тас материалдарын қолданған. Қасбеті мен пештағына, күмбезіне,
нақышты өрнектер мен қабырға безендіруіне фриз тәсілдерін пайдаланған.
Ислам діні мен мәдениетінің өркен жаюына байланысты Мазардың
қабырғалары мен маңдайшаларына аят жәнехадисүзінділері жазылып, қабір
басына құлпытас қойылатын болды.
Ортағасырларда Қазақстан жерінде кесене тұрғызу дәстүрі одан әрі жалғасты.
Солардың ішінде өзінің алғашқы нұсқасын осы күнге дейін сақтағандары да
бар.
Бүтін қалған, бұзылмаған күмбездер мен барабандары бар Алтын Орда
дәуірінен қалған кесенелер көп емес болғандықтан, Сырлытам бірегей болып
келеді және бастапқыдағы түрі бойынша пікір тию үшін осы құрылымдардың
әжептәуір түрде сақталып қалған қалдықтары бар ескерткіштер ерекше
бағалылыққа ие. Қазақстан аумағында осы кезеңге жататын кесене бар, ол
Достарыңызбен бөлісу: |
