Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты

“Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы” Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында еліміздің Жоғарғы Сотының өкілеттіктері айқын көрсетілген.

Енді Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының құрамын қарастырайық. Аталған заңның 18-бабына сәйкес, ол Жоғарғы Соттың Төрағасынан, алқа төрағаларынан және судьялардан тұрады.

Жоғарғы Соттың органдары:

• 
  Қадағалау алқасы;
  
• 
  Азаматтық істер жөніндегі алқа;
  
• 
  Қылмыстық істер жөніндегі алқа;
  
• 
  Соттың жалпы отырысы болып табылады. Сондай-ақ Жоғарғы Соттың жанынан ғылыми-конституциялық және баспа органы құрылады.
  

Қадағалау алқасы Жоғарғы Соттың жалпы отырысында жасырын дауыс беру арқылы судьялардың жалпы санының көпшілік дауысымен жыл сайын сайланатын судьялардан тұрады.

Жоғарғы Соттың құрамында құрылған екі жаңа орган қадағалау алқасы және соттың жалпы отырысы.

Қадағалау алқасының өкілеттігін белгілеу үшін қолданылып жүрген азаматтық істер жүргізу және қылмыстық істер жүргізу кодестеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.

Ол ҚР Жоғарғы Соты төрағасының, сот алқалары төрағалардың және барлық судьялардың жиналысын білдіреді. Жалпы отырыс үнемі жұмыс істемейді, қажеттілігіне қарай жиі, бірақ кемінде бір жылда екі рет шақырылады.

Соттың жалпы отырысы алқа құрамының санын белгілейді және қадағалау алқасының құрамына судьялар сайлайды. Сонымен қатар, жалпы отырыстың қарауына аталған заңның 22-бабында көрсетілген мәселелер жатады.

Осы жерде жалпы отырыстың заңда көрсетілген өкілеттіктері тұрақтыты ма, жоқ әлде жалпы отырыс басқа да мәселелерді қарауға құқылы ма деген заңды сұрақ туындауы мүмкін.

Жоғарыда келтірілген заң талаптарын талдай отырып, жалпы отырыстың іс жүргізу заңдарында көрсетілмеген, яғни процессуалдық заңнамадан тыс өкілеттіктерімен айналысатынына көз жеткіздік.

Демек, соттардың жұмыстарын ұйымдастыруға және жоспарлауға байланысты, заңның 22-бабында көрсетілмеген, басқа да мәселелер, егер олар заң талаптарына қайшы келмесе, жалпы отырыстың қарауына жатады деп түйіндеуге болады.

Аталған заңның 20-бабының талаптарына сәйкес Жоғары Соттың төрағасы судья болып табылады және оның өкілеттіктері бұрын қолданылған заңның талаптарына қарағанда біршама кеңейтілгенін, бұл өзгерістер негізінен судьялардың мәртебелерін арттыруға, Республика судьяларының мүдделерін қорғауға бағытталғанын атап көрсетуге болады.

Жоғарғы Соттың жанынан құрылатын ғылыми-конституциялық кеңестің құрамын Жоғарғы Соттың жалпы отырысында Жоғарғы Сот төрағасының ұсынуы бойынша сайланады. Оған Жоғарғы Сот мүшелері, тәжірибелі қызметкерлер мен құқық саласындағы ғалымдар кіреді. Оның құрамына ғылыми-конституциялық кеңестің төрағасы, оның орынбасары, ғалым хатшы, екі секция: азаматтық, еңбек, неке-отбасылық және азаматтық процесс, қылмыстық, әкімшілік құқық және қылмыстық процесс кіреді. Ғылыми-конституциялық кеңес сот тәжірибесін, Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының жобаларын, сот тәжірибесі шолуларының жобаларын, әдістемелік хаттар мен басқа да құжаттарды зерделеуге және жинақтауға байланысты материалдардың дайындалуын қамтамасыз етуге арналған кеңесші орган болып табылады.

Жоғарғы Соттың аппараты. Жоғарғы Соттың оны ұстауға бөлінген қаражат шегінде Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша ҚР Президенті бекітетін өз аппараты, құрылымы мен штаттары болады. Бүгінде жұмыс істейтін 110 адамнан тұратын Жоғарғы Соттың аппараты ҚР Президентінің 1997 жылғы 8 қаңтардағы №3315 Жарлығымен бекітілген.

Аппарат өз өкілеттіктерін жүзеге асыру, сот тәжірибесін жинақтау және сот статискасын талдау, судьялар мен процеске қатысушыларды қорғау, сондай-ақ соттың басқа да функцияларын орындау бойынша Жоғарғы Сот судьяларының қызметін қамтамасыз етеді.

Жоғарғы Соттың аппараты мынадай құрылымдық бөлімшелерден тұрады:

• 
  Жоғарғы Соттың аппараты;
  
• 
  Жоғарғы Сот төрағасының хатшылығы;
  
• 
  жалпы бөлім;
  
• 
  ұйымдастыру-талдау басқармасы;
  
• 
  кадр жұмысы басқармасы,
  
• 
  материалдық-техникалық қаматамасыз ету басқармасы;
  
• 
  баспасөз қызметі;
  
• 
  халықаралық байланыс және хаттама бөлімі;
  
• 
  заң шығару жұмыстары жөніндегі сектор;
  
• 
  редакциялық-баспа бөлімі;
  
• 
  қаржы бөлімі.
  

2.3 Жалпы юрисдикциялық соттар.

“Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы” Қазақстан Республикасы заңының талаптарына сәйкес, облыстық және оларға теңестірілген соттарды уәкілетті органның Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті құрады, қайта ұйымдастырады және таратады.

Облыстық сот төрағадан, алқа төрағаларынан және судьялардан тұрады.

Облыстық сот органдарына :

1. 
   қадағалау алқасы;
   
2. 
   азаматтық істер жөніндегі алқа;
   
3. 
   қылмыстық істер жөніндегі алқа;
   
4. 
   соттардың жалпы отырысы жатады.
   

Жаңа заң бойынша қадағалау алқасы бұл соттардың басты органы ретінде саналады.

Аталмыш заң күшіне енгеннен кейін заңгерлер мен ғалымдар арасында – сот төралқасы мен қадағалау алқасы өкілеттіктері ұқсас, тіпті айырмашылығы жоқ органдар деген пікілер айтылып қалды.

Бұл пікірлермен толығымен қосылуға болмайды.

Облыстық және оған теңестірілген соттардың құрамына кіретін жаңа орган – қадағалау алқасы - өкілеттігі және сайлану тәртібі тұрғысынан бұрынғы сот төралқасына мүлдем ұқсамайтын сот жүйелерін реформалау аясында дүниеге келген прогрессивтік бағыттағы орган екенін айтқымыз келеді.

Жаңа заңмен қадағалау алқасының өкілеттігі және сайлану тәртібі анықталып, қолданыстағы заң актілеріне тиісті өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.

Облыстық соттың құрамына кіретін органдардың бірі – соттардың жалпы отырысы.

Бұл орган – Қазақстан Республикасындағы соттар жүйесіне бірінші рет енгізіліп отырған реформалық шаралардың нәтижесі іспеттес жаңа орган.

Соттардың жалпы отырысы туралы норма аталған заңның 16-бабында көрсетілген.

Осы тұста аталған бапта көрсетілген жалпы отырыстың өкілеттіктері түгесілген бе немесе оны кеңейтілген түрде талқылауға бола ма деген заңды сұрақ туындайды.

Негізінде, облыстық соттың жалпы отырысы сот төрелігін тікелей жүзеге асыратын орган емес, тиісінше ол облыстық соттың жоспарлау мен ұйымдастыру, аудандық соттарға қатысты бақылау, әдістемелік, тәжірибе жинақтау және сот төрелігін жүзеге асырудың нәтижелерін талдау, кадрларды таңдау және іріктеу жұмыстарымен айналысатын орган болуы тиіс.

Сондықтан, облыстық соттың жалпы отырысының қарауына тек заңның 16-бабында көрсетілген ғана емес, сонымен қатар заң талаптарына қайшы келмейтін сот төрелігі тиімділігін арттыратын заңда қарастырылмаған басқа да мәселелер жатуы мүмкін.

Республиканың сот жүйесінің ең басты әрі негізгі буыны – аудандық және оларға теңестірілген соттар болып табылады.

Мұндай қорытынды жасауға төмендегі жағдайлар себеп болады:

1. 
   азаматтық және қылмыстық істердің басым көпшілігі (статистика бойынша шамамен 80-90 пайызы) аудандық және оған теңестірілген соттарда қаралады;
   
2. 
   еліміздің судьялар қауымдастығына кіретін судьялардың басым көпшілігі аудандық және оған теңестірілген соттарда қызмет жасайды;
   
3. 
   облыстық соттардың, Республика Жоғарғы Сотының қызмет жүктемесі аудандық және оған теңестірілген соттарда қаралатын істердің санына тікелей байланысты;
   

Аудандық Сот Конституцияда және Сот жүйесі туралы Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен тағайындалатын төрағадан және судьялардан тұрады. Аталған сот бірінші инстанциядағы сот болып табылады.

Жаңа заң белгілеген жаңалықтарының бірі – Қазақстан Республикасының Президенті бірнеше әкімшілік аумақтық бірліктерде бір аудандық сот немесе бір әкімшілік-аумақтық бірлікте бірнеше аудандық сот құруы мүмкін.

Заңға енгізілген келесі жаңалық – аудандық, облыстық соттың төрағалары, облыстық соттың алқа төрағалары – ең алдымен аталған соттардың судьялары болып табылатындығы туралы норманың қабылдануы.

Қазақстан Республикасының мемлекет басшысы 2001 жылы ақпан айында “Мамандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттар құру туралы” Жарлыққа қол қойды.

Қазақстан Республикасының Президенті сот жүйесі туралы Конституциялық 3-бабының 3-тармағына сәйкес : Асиана қаласында, Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс Қазақстан, жамбыл, Батыс қазақстан, Қостанай, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарында қолданыстағы заңнамаға сәйкес экономикалық дауларды қарауға уәкілетті мамандырылған ауданаралық экономикалық соттар құруды қаулы етті.

2001 жылғы эксперименттік экономикалық соттардың қызметін талдау республиканың барлық облыстары мен Астана қаласында экономикалық соттарды құруға негіз болған олардың қызметінің тиімділігін көрсетті.

Экономикалық соттарды кезең-кезеңмен құру азаматтардың, кәсіпкерлердің және басқа да шаруашылық етуші субьектілердің бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге ықпал етеді деп пайымдаймыз, өйткені экономикалық құқық қатынастарын соттың қорғауы мемлекеттің тәуелсіздігі үшін басымды маңызы бар.

Қазақстан Республикасының сот жүйесін дамыту тұжырымдамасының авторлары “мемлеттік органдар тарапынан шаруашылық етуші субьектілерге соттан тыс әкімшілік ету және қысым жасауды шектей алатын”, сондай-ақ “әлеуметтік маңызды проблемаларды ( зейнетақы , еңбекақы төлеу, жер, кейбір санаттағы отбасы даулары және т.б)¹” шеше алатын не әкімшілік соттар, не мамандырылған құрамдар құруды ұсынады.

Дамыған елдерде әкімшілік, салық және өзге соттар түрінде әкімшілік заң құзырындағы сот жүйесі ойдағыдай жұмыс істейтінін атап өткен жөн.

Әкімшілік соттардың заңдық құзырына мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіретін кез келген әрекеттерін дау айтылған жағдайда қарау жатады. Бақылаушы органдардың көптеген тексерістері, айыппұлдар, мүлікке тыйым салу, банк есептері, мүлікке иелік етуді шектеу, қызметті тоқтата тұру және азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды мүдделерін және құқықтарын қозғайтын өзгелері сот талқылауының мәні болуға тиіс және де бұл азаматтарды лауазымды адамдар тарапынан түрлі теріс пайдаланулардан қорғауға мүмкіндік береді.

Республиканың сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы қабылданған жаңа заң мазмұны жағынан алға жылжушылық бекіткен, халықаралық құқыққа толығымен сай келетін, демократиялық принцип қағидаларын толық қамтыған прогрессивтік бағыттағы заң екенін айтқан жөн.

Заңды күшіне енбеген сот актілеріне аппеляциялық тәртіппен шағым беру құқығы сотталғанға, ақталғанға, олардың қорғаушылары мен заңды өкілдеріне, азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге және олардың өкілдеріне жатады. Прокурор әрбур заңсыз және негізсіз сотактісіне наразылық білдіруге құқылы.

Үкімдерді, қаулыларды, шешімдерді қадағалау тәртібімен қайта қарау институтының маңызы ең алдымен, ол сот төрелігін заңға сәйкес нақты жүргізудің маңызды кепілі болып табылады, өз кезегінде заңсыз және негізсіз сот актілерінің орындалуын болдырмайды. Заңды күшіне енген үкімдерді тексеру және қайта қараудың процессуалды тәртібі әлемнің барлық дерлік өркениетті елдерінде қолданылатынын атап өткен жөн.

Бұл орган – елімізде соңғы жылдары жүргізіліп жатқан демократиялық бағыттағы реформалардың нәтижесінде дүниеге келді. 2001 жылғы 28 мамырда “ Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот кеңесі туралы” ҚР жаңа заңы қабылданды.

Осы заңға сәйкес Жоғарғы сот кеңесі консультативтік-кеңесші орган болып табылады және Республика соттары құрамын сапалы және обьективті қалыптастыруды, олардың тәуелсіздігінің конституциялық кепілдіктерінің сақталуын және судьяларға ешкімнің тиіспеуін қамтамасыз ететін және конкурстық негізде облыстық соттың судьясы қызметіне кандидаттарды ірікткеп алу қызметтерімен айналысатын орган болып табылады.

Сонымен қатар Жоғарғы Сот Кеңесі:

- Жоғарғы Сот төрағасын;

- Жоғарғы Сот алқаларының төрағасын;

- Жоғарғы Сот судьяларын сайлауға;

- Облыстық және оларға теңестірілген соттардың төрағаларын;

- алқаларының төрағаларын;

- судяларын тағайындауға кепілдеме береді. Яғни, Жоғарғы Сот Кеңесі аталған бос лауазымдарға ұсынылған кандидатураларды қарап, електен өткізіп оларды Сенаттың сайлауына немесе Президенттің тағайындауына қояды.

Жоғарғы Сот Кеңесінің өкілеттіктеріне сол сияқты судьяларды әртүрлі негіздермен заңда көрсетілген тәртіп бойынша қызметтерінен босату сияқты мәселелерді қарау; тиісті қорытынды беру; Қазақстан Республикасының Президентіне сот жүйесін және заңдарды оан әрі жетілдіру мәселелері бойынша ұсыныстар жасау жатады. Кеңесті Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайтын Төраға басқарады.

Бұнымен қатар, Жоғарғы Сот Кеңесінің құрамына қызмет лауазымына сәйкес Конституциялық Кеңестің Төрағасы, Жоғарға Сот Төрағасы, Бас Прокурор, Әділет министрі және Парламент Сенатының екі депутаты,алты судья ( оның ішінде екі судья Жоғарғы Соттан, екі судья облыстық және оған теңестірілген соттардан, екі судья аудандық және оған теңестірілген соттардан), кеңестің хатшысы және Республика Президенті тағайындайтын басқа да адамдар кіреді.

Кеңес мәжілісі қажет болған жағдайда бір жылда кемінде төрт рет өткізіледі және ол оның мүшелерінің кем дегенде үштен екісі қатысқан ретте құқылы болады. Қаралған мәселелер бойынша, Кеңес ашық түрде жай көпшілік дауыс беру жолымен шешім қабылдайды.

Жаңа қоғамдық қатынастарды реттеу кезінде пайда болған жайларды қарастыруда, әсіресе жаңа сот жүйесін қалыптастыру мен судьялар корпусы резервін дайындауда Әділет біліктілік алқасы маңызды рөл атқарады.

Әділет біліктілік алқасының құқықтық мәртебесі 2001 жылғы 11 шілдеде қабылданған “ Қазақстан Республикасының Әділет біліктілік алқасы туралы” қазақстан Республикасының Заңымен айқындалады.

Осы заң талаптарына сәйкес - Әділет біліктілік алқасы: Мәжіліс депутаттарынан, судьялардан, прокурорлардан, құқық пәнінің оқытушылары мен заңгер-ғалымдардан, әділет органдары қызметкерлерінен құрылатын дербес, тәуелсіз мекеме болып табылады.

Әділет біліктілік алқасының негізгі міндеттері төмендегідей:

- аудандық және оларға теңестірілген соттардың төрағалары мен судьяларының бос қызмет орындарында кандидаттарды сапалы іріктеуді қаматамасыз ету және оларға ұсынымдар беру;

- судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету;

Алқа төмендегідей өкілеттіктерді жүзеге асырады:

1. 
   аудандық немесе оған теңестірілген сотта, сондай-ақ жоғары тұрған соттарда судья болып жұмыс істеуге тілек білдірген азаматтардан біліктілік емтихандарын қабылдайды және аудандық немесе оған теңестірілген соттың судьясы мен төрағасы қызметіне тағайындау туралы ұсыным береді;
   
2. 
   судья қызметіне орналасу үшін біліктілік емтиханын тапсырған адамдардың есебін жүргізеді;
   
3. 
   аудандық немесе оған теңестірілген соттың судьясы мен төрағасының орнынан түсуі немесе орнынан түсуі тоқтату туралы мәселелерді қарайды және аудандық немесе оған теңестірілген соттың судьясы мен төрағасын қызметінен босату туралы ұсыным шығады.
   

Алқаның құрамына сонымен қатар: Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі жіберетін екі депутат; Жоғарғы Соттың жалпы отырысы сайлаған жеті судья ( облыстық және оларға теңестірілген соттардың жалпы отырыстары ұсынған кандидаттар арасынан аудандық және оған теңестірілген соттың екі судьясы, облыстық және оған теңестірілген соттың үш судьясы, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының екі судьясы); Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры тағайындайтын прокурор; ғылым және білім беру саласындағы уәкілетті органмен келісе отырып ғалым; Қазақстан Республикасының Әділет министрі тағайындайтын әділет органының қызметкері кіреді;

Парламент Мәжілісі – Мәжіліс депутаттарын Алқаның құрамына екі жыл мерзімге жібереді. Алқаның қалған мүшелері де екі жыл мерзімге тағайындалады.

Алқа өз жұмыстарын қажетіне қарай өткізеді, бірақ ол жылына төрт реттен кем болмауға тиіс. Алқаның шешімі отырысқа қатысып отырған оның мүшелерінің көпшілік даусымен қабылданады.

Судьялыққа кандидаттарын біліктілік емтиханын қабылдау – алқаның жауапты өкілеттіктерінің бірі болып саналады.

Алқаның судья қызметіне тағайындау туралы ұсынымы конкурстық қараудың нәтижесі бойынша беріледі.

Біліктілік алқасы Қазақстан Республикасы Президентіне аудандық және оған теңестірілген сот судьяларының, төрағаларының бос қызмет орындарына тағайындауға ұсыну үшін Әділет министріне кандидат ұсынады. Ал, Әділет министрі аталған ұсынымдарды бір ай мерзімде қарап, Республика Президентіне кандидатты судья қызметіне сайлау туралы ұсыныс енгізуі тиіс.

Айта кететін мәселе, аудандық немесе оған теңестірілген соттың судьялары мен төрағаларының бос тұрған қызмет орнына кандидатураларды ұсыну өкілеттігі Республика Әділет министріне еліміздің Негізгі Заңының 82-бабының 3-тармағының талаптарына негізделіп беріліп отыр.

Тегінде, осы аталған жағдай соттардың тәуелсіздігін нығайту принципіне сәйкес келмейтйн сияқты. Болашақта, еліміздің Конституциясы мен Біліктілік алқасы туралы заңдарына тиісті өзгерістер енгізу арқылы, Республика Президентіне аудандық немесе оған теңестірілген соттың судьялары мен төрағаларының бос қызмет орнына сайланатын кандидаттарды Әділет біліктілік алқасының төрағасы ұсынатын болып белгіленгені дұрыс еді.

3-тарау. Сот билігі жүйесін жетілдірудің кейбір мәселелері.

Көптеген теориктер Қазақстандағы сот реформасы аяқталды деп есептейді, ал практиктер 5-6 жыл ішінде толығымен тиімді жұмыс істейтін инфрақұрылым құру қиын деп санайды.

Сонау 1994 жылы ҚР Президентінің қаулысымен құқықтық реформаның мемлекеттік программасы бекітілген болатын. Бұл программа бойынша заң шығару, сот жүйесі, әділет органдары, прокуратура, ішкі істер органдары, ұлттық қауіпсіздік саласында түбегейлі өзгерістер көзделген болатын. Егемендік алған жылы мемлекетке демократияландыруға бағытты жария ету жеткіліксіз, ол үшін тиісті құқықтық база қажет. Сол жылдары заң шығару саласы жақсы дамыды (бір жыл ішінде 140 заң қабылданды), бірақ осы заңдардың атқаруылында қиындықтар болды, себебі судьялардың көбісі бұрынғы кеңестік қатаңдықты ұстанған болатын.

Қазақстанда сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту, сот-құқықтық реформасының қарқынын жеделту мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 1 қыркүйектегі Жарлығымен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитеті құрылды. Қазіргі кезде Комитет Қр Президентінің 2000 жылғы 12 қазандағы №471 Жарлығымен бекітілген ережеге сәйкес облыстық, аудандық, және оларға теңестірілген соттардың қызметін материалдық-техникалық және өзге де қамтамасыз ету, сондай-ақ атқарушылық құжаттардың уақытында орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі уәкілетті орган болып табылады.

Сот жүйесіндегі өзекті мәселелердің бірі – кадрларды дайындау болып табылады. Қазіргі уақытта кез келген коммерциялық университет, институт, колледж заңгерлерді дайынды. Соның нәтижесінде білімсіз, кәсіпқойлық деңгейі төмен жас кадрлардың саны көбейіп келеді. Сондықтан мұндай жағдай болмас үшін, заңгерлер дайындайтын 2-3 жетекші мемлекеттік жоғарғы оқу орындары болуы қажет.

Батыс елдерінде судья мәртебесі өте жоғары, себебі азаматтар ғасырлар бойы судьяны үлкен құзыретке ие тұлға ретінде құрметтеген. Мысалы, Эстонияда судьялардың кәсіпқойлығын арттыру мақсатында судьяларға екі жыл бойы жаңа заңнаманы толығымен игеруге мүмкіндік беріп, кейін емтихан тапсырғызды. Жеткілікті балл жинай алмаған судьяларды қызметтен босатты, осылайша жаңадан судьялық корпус тек кәсіпқой судьялардан тұратын болды. Біздің мемлекетте де судьялар аттестациядан өтеді, олардың біліктілігін арттыратын институт құрылды, осылайша біздің мемлекеттегі кәсіпқой судьялардың саны артуда. Өкінішке орай, сот жүйесінің теріс жақтары да бар. Мысалы, 2001 жылы ҚР Жоғарғы Сот Кеңесінің тәртіптік-біліктілік коллегиясымен 212 тәртіптік іс қаралып, 80 судья қызметтен босатылды. Себептері:заңдылықты бұзу, немқұрайлық және т.б. Бірақ қазіргі біздің сот жүйесінің жылдан жылға дамуымен, мұндай жағдайлар болашақта болмайды деп сенеміз.

Реформаның көзделген мақсаттарының бірі – мамандырылған соттарды, яғни экономикалық, әкімшілік, ювеналды соттарды құру болып табылады. Қазіргі уақытта экономикалық және әкімшілік соттар қызмет етуде және олар елеулі жетістіктерге жетті, ал ювеналды сот тәжірибе түрінде жүзеге асырылып жатыр.

Астанада өткен “ Әкімшілік сот өндірісі” атты халықаралық ғылыми- практикалық конференцияда Конституциялық кеңестің төрағасы Рогов И. мынадай ұсыныс енгізген болатын: әкімшілік-биліктік құзыретті органдардың шешімдері мен әрекеттеріне шағымдану істерін әкімшілік соттардың қарауына беру. Себебі мұндай құзыретке көптеген елдердің әкімшілік соттары ие. 2004 жылы 9 қыркүйекте ҚР Президентінің қаулысымен 29 мамандырылған ауданаралық әкімшілік соттар құрылды. Олардың құзыретінде – 400 әкімшілік бұзушылық туралы істер.

Қазақстан судьяларының IV съезінде мемлекет басшысы Алматы қалалық сотында шетел компанияларының қатысуымен инвестициялық дауларлы қарайтын мамандырылған коллегия құруды ұсынған болатын. Алматы қаласын Орталық-азиялық аймақта қаржылық орталық ретінде даму көзделген. Осыған байланысты, Алматыда дүние жүзіндегі белгілі қаржылық институттардың офистары ашылады. Сондықтан олар дүние жүзінде белгіленген құқықтық жағдайларда қызмет етуі тиіс. Мемлекет басшысы бұл жағдай бойыншамынадай пікір білдерген болатын: “Шетел инвесторлары дауларды шешу үшін шетел соттарына жүгінеді. Неліктен сол даулар біздің соттармен қаралмайды?”

Қазақстан Республикасының судьяларыдың моральдық-этикалық келбетін жақсарту мақсатында барлық облыстық соттар жанынан соттық этика бойынша коллегиялар құрылды. Олар соттардың заң шегінен шығатын, жұмыстан тыс уақытта әдепсіз мінез-құлық бойынша істерді қарастырады. Егер сот төрағасының пікірі бойынша соттың мінез-құлқы сот этикасы шегінен шықса, төраға тиісті судьяның ісін коллегия қарауына жібереді. Егерде этиканың бұзылу фактісі анықталса сот төрағасы судьяға қарсы қылмыстық іс қозғай алады немесе қызметтен босату туралы мәселені қарастырады.

Жоғарғы Сотпен қылмыс жасағандағы сезіктілерді қамауға алуға санкцияны беру функциясын судьяларға беру туралы заң жобасы дайындалып жатыр. Бұл жобаны дайындауда негізгі проблема: сот пен прокуратура құзыреті мен санкция берілудің процедурасын анықтау.Бұл жобаның негізгі 3 нұсқасы қарастырылады:

1-нұсқа парламент депутаттарымен ұсынылды. Олардың пікірі бойынша бұл функцияны толықтай судьяларға беру қажет. Бұл жағдайда прокуратура қамауға талапты білдіреді. Бірақ бұл нұсқа Конституцияға сәйкес келмейді, себебі Конституцияда жазылған: “ Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауға ұстауға болады…”

2-нұсқа бойынша, прокурор азаматты қамауға алуға санкцияны 2-3 айға бере алады. Бұл мерзім аяқталғаннан кейін, егерде қамаудың мерзімін ұзарту қажет болса, бұл әрекетті судья атқарады.

3-нұсқа бойынша, ереже бойынша санкцияны сот береді. Егер сот санкция беруден бас тартса, прокурор жоғары инстанциялы сотта оның шешімін шағымдауға және санкцияны 10-15 күнге беруге сұрауға құқылы. Мұндай шешімді прокурор, егерде сезікті қоғамға қауіпті болғанда қабылдайды.

И.Роговтың пікірі бойынша бұл функцияны соттарға беруде ештеңе жоқ. Ресейдің тәжірибесінде санкция беруді соттарға бөлгеннен кейін мемлекетте сот пен құқық қорғау органдары қираған жоқ, қайта 2-3 рет санкция беру қысқарды да, қамауға алынғандардың саны азайды.

Менің ойымша тиімді 2-нұсқа сияқты. Себебі, бұл ұсыныстың басымдығы прокуратураның шешім қабылдауы – жеделірек болады және конституцияға қайшы емес.

3.2 Қазақстан Республикасының сот жүйесіне алқа заседательдері институтын енгізу мәселесі.
Конституцияның 75-бабының 2-тармағына сәйкес, Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізі алқа заседательдерінің қатысуымен жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Әділет Министрлігінің қолдауымен Парламентке алқалы заседательдері туралы заң жобасын ұсынды.

Мұндай соттар көптеген еуропалық мемлекеттерде, соның ішінде Ресейде, АҚШ-та, Канадада қызмет етеді.

Бізге сот қажет, бірақ қандай?

Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты үкіметтік емес ұйымдардың қатысуымен шетел гуманитарлықұйымдармен талқылау жүргізген болатын: Қазақстанда алқа заседательдері бола ма не болмай ма?

Алқа заседательдері сотының концепциясы жасалған. Қай жолмен дамитыны қоғамға байланысты. Дүние жүзінде мұндай соттардың екі жүйесі бар: англосаксондық және континентальды. Англосаксондық жүйе бойынша, сот құрамына кәсіби судья және 12 алқа заседательдері кіреді. Практик-заңгерлерлердің пікірі бойынша, бұл жүйе толығымен ақталмаған және шығынды, бұл жүйе бойынша әдеп-ғұрыптар мен тарихқа құрмет көрсетілген. Егерде осы жүйені Қазақстанға енгізетін болсақ, алдын ала есеп бойынша 26 миллиард тенге қажет. Бұл жағдайда ол қоғам талаптарына сай бола ма: егерде сот құрамына мамандар емес жай адамдар кірсе, әділетсіз шешімдердің көп болуы мүмкін.

Сарапшылардың пікірі бойынша, Қазақстанға тиімдісі континентальды моделі. Бұл модель көптеген мемлекеттерде жетістікке жеткен: үкімді кәсіби судья мен 2-4 алқа заседательдері келісе шығарады. Алқа заседательдерінің кәсіпқойлықсыздығын сол істі қарап жатқан судьяның кәсіпқойлығы мен тәжірибесі орнын толтырады. Екінші жағынан қаржыландыру жағынан да тиімдірек болып табылады.

Ұлыбританияда алқа заседательдер сотының құрылуы көп ғасырларға созылды. Бұрынғы кезде сот айыпталушының кінәлігі немесе кінәсіздігі туралы мәселені табиғи күштердің көмегімен шешетін.1215 жылы Ұлыбританияда Ұлы бостандық Хартиясы қабылданды. Осы құжат парламенттің пайдасына король билігін шектеді, осыдан кейін алқа заседательдер соты дами бастады. Осы кезден бастап азаматтар қылмыстық, азаматтық істер бойынша “көмекші” ретінде қатысты. Тәртіп бойынша бұл азаматтар іске судьялар ретінде емес куә ретінде қатысатын және олардың пікірлерін корольдік судьялар елемейтін. Бірақ, XV-ғасырда бұл азаматтар істі мәні бойынша шешетін. Бұл процесс кейіннен Ұлыбританияның колонияларына тарады: Үндістан, Австралия, Жаңа Зеландия, Солтүстік Америка, Оңтүстік Африка.

XVIII-ғасырдың аяғында Францияда революциядан кейін корольдік билікті шектейтін сот ұйымы туралы декрет қабылданды. Нақты осы декретпен демократиялық әділеттіктің негізі қаланды. Осы декрет бойынша ассиздер, яғни алқа заседательдері сот жүйесінде маңызды рөл атқаратын. Осыдан кейін француздық алқа заседательдер соты ұзақ даму кезеңінен өтті. Англосаксондық және американдық жүйелерден айырмашылығы:

- судьялармен бірге айыпталушы мен куәлерден жауап алады;

- судьялармен ақылдаса үкім шығаратын.

Бірақ бұған қарамастан, көптеген елдерде өзінің ұлттық ерекшеліктерін және құқықтық әдет-ғұрыптарын ескере отырып, ағылшын тәжірибесін қолданылады. Мысалы, 1864 жылы Ресейде жалпы және әлемдік судьялардан тұратын сот жүйесі құрылған болатын. Сол кезде өте ауыр қылмыстар бойынша істер судья және алқа заседательдерінің қатысуымен қаралатын. Ресейдегі жүйе француздық модель бойынша құрылған болатын. Алқа заседательдер соты Ресейде 1917 жылы алынып тасталды. Бірақ, 1993 жылы Ресейдің 9 ауданында алқа заседательдер соты тәжірибе ретінде қолданыла бастады. Алқа заседательдер сотының қызметіне заңгерлер, судьялар, прокурорлар теріс баға берді. Мысалы, Нидерланды мен Германия алқа заседательдер институтын қолданудан бас тартты. Алқа заседательдер институты Австрияда, Бельгияда, Ұлыбританияда, Францияда, Италияда, Канадада, Данияда және АҚШ-та жақсы дамыған.

Енді алқа заседательдері институтының кемшіліктері мен артықшылықтарын қарастырайық.

Артықшылықтары:

1. 
   биліктің тәуелсіз тармағы ретінде, халықтың сотқа деген сенімін арттырады;
   
2. 
   алқа заседательдері үкімді әділетті сезім негізінде шығарады. Осылайша қоғамға өте қауіпті емес құқыққа қайшы әрекет жасағандарға жаза мөлшерін азайтуға немесе тіпті жауаптылықтан босатуға болады.
   
3. 
   сот қателіктер мүмкіндігін төмендетеді. Мысалы, тергеудің сапасыз қызметін анықтауға мүмкіндік береді.
   

1. 
   қарапайым халықтан кездейсоқ сайланатын алқа заседательдері сот жүйесінің маманы болып табылмайды және кейбір кезде жиналған дәлелдемелерді дұрыс талдай алмайды;
   
2. 
   үкім толығымен қорғау не айыптау жағының шешендігі мен айлакерлігіне байланысты болады;
   
3. 
   алқа заседательдері көбінесе ақтау шешімдерін шығарады, осылайша көптеген айыпталушылардың жағдайын жақсартады. Мысалы, жай соттарда ақтау шешімдері 0,5 пайызды құрайды, ал алқа заседательдері сотының ақтау шешімдері 10 пайызға дейін жетеді.
   

Бұған қоса, алқа заседательдері қызметі жағдайында тараптардың жарыспалылығы ұлғаяды. Бұл тараптардың, соның ішінде мемлекеттік айыпталушының жұмысқа деген жауаптылығын артады. Сонымен қоса, практикада судьяны негізінен “қатаң үкім” шығарады деп санайды. Егер де ол “жеңіл үкім” шығарса, сотталушы жағында деп есептейді ,яғни оның қатаңырақ үкімі – бұл онша әділетті емес. Алқа заседательдері сотында судья шешім қабылдауда бейтарап болуға мүмкіндігі көбірек.

Сонымен бірге, сотталушының ісі бойынша пікірі құқық қорғау органдары дайындаған материалдары негізінде процесске дейін қалыптасады. Бұл жердегі кемшілік - судья қорғау жағының материалдарымен тек сот процесі кезінде таныса алады. Ал классикалық модельде, судьяның процесске дейін іс материалдарымен танысуға мүмкіндік болмайды. Судья алқа заседательдерімен бірге айыптау мен қорғау жақтарының дәлелдері мен позицияларын қарастырады.

Алқа заседательдеріне кандидатуралардытаңдау жүйесі соқыр сайлау негізінде жүзеге асырылады.Мысалы, 100 кандидатуралар тізімінен 12 алқа заседательдері таңдалады. Бұл таңдауда гендерлік, этникалық, конфессиональдық баланс міндетті түрде сақталуы керек. Мысалы, АҚШ-тағыдай ақ адамның ісін 12 афроамерикандар қарамауы қажет. Алқа заседательдерінің тізімін сот секретары анықтайды деген пікір айтылып жатыр.

Негізінен мұндай жауапты істі қызметі жауаптырақ тұлғаға тапсыру қажет, бұл процедура толығымен болуы қажет.

Алқа заседательдеріне процесс үшін судьяның жарты жалақысына теңелетін ақы төленуі көзделіп отыр. Сонымен бірге, алқа заседательдері қолданылатын жаза мерзімі 15-20 жыл болатын, ауыр немесе өте ауыр қылмыстарды қарастырады.

Сотталушы ерікті түрде ісі алқа заседательдер сотымен қаралуын шешеді. Мысалы, Ресейде мұндай тәжірибені қолдануда. Алқа заседательдері соты тәжірибесінде маңызды мәселе: олар тараптарға тікелей сұрақ қоя алмайды, тек қана судья арқылы.

Алқа заседательдерінің қатысуымен нақты қандай істер қаралуы мүмкін, оның құрамы қандай болу керек деген мәселелер болашақта ғылым және тәжірибе жүзінде өз шешімдерін таба жатыр.

Қоғамда болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтардың мазмұнына жүгінсек, аталған тақырыптың кең ауқымын, өміршеңдігін байқауға болады.

Сот жүйесін дамытуда жасалған маңызды жетістіктер: алқа заседательдері институтын енгізу мәселесінің нақты түрде қаралуы, экономикалық және әкімшілік соттардың құрылуы. Сот реформасы жақсы дамығанымен, судьялар өздеріне берілген құзырет шегінде үлкен мөлшердегі жұмысты атқаруға мүмкіндіктері жоқ. Сонымен бірге заңдар мен Конституция арасында сәйкессіздік болатын жағдайлар, судьяларды негізгі қызметінен оқшауландырады.

Соттарды реформалау жүргізілген жылдарда құқықтық база кеңейіп, сот төрелігіне қол жетімділік артты. Бүгін сотта өз құқықтарын талап ету мүмкіндігі ешқандай шектелмейді. Азаматтардың сот төрелігіне қол жетімділігінің нанымды шындығы – соттардың орындайтын жұмыс көлемінің өсуі. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі 10 жыл ішінде соттарға келіп түскен азаматтық істер 97710-нан 188860-қа дейін, яғни есеге өсті. Соттар азаматтардың шағымдары мен арыздарының 90% астамын қанағаттандырады, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру кепілдігінің жоғары дәрежесі туралы куәландырады.

Сонымен қатар қазақстандық заңгерлер басқа мемлекеттердің заңгерлерімен халықаралық қатынастары жақсы дамып келеді. Мысалы ретінде Жоғарғы Соттың төрағасы Кайрат Мамидің АҚШ-тың Жоғарғы Сотының судьясымен Сандрой О’Коннормен, Түрік Республикасының әділет министрі Джемиля Чичекамен және т.б. кездесулерді айтуға болады. Бұл кездесулер нәтижесінде екіжақты ынтымақтастық мәселелері жақсартылады.

Қазақстан дүниежүзілік қоғамдыстықта жақсы беделге ие. “Халықаралық соттық реформа” ұйымының төрағасы баронесса Вивьен Стерн Қазақстанның соттық-атқарушылық жүйесі жақын уақытта Орталық Азия елдеріне үлгі бола алады деп пікір білдірген болатын. Көптеген шетелдің жоғары лауазымға ие тұлғалар Қазақстанды Орталық Азиядағы саяси және экономикалық, құқықтық реформаларды жүзеге асыруда лидер ретінде таниды.

Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі, соның ішінде сот жүйесі халықаралық талаптарға сай дамымай, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық және басқа да салаларында жетістікке жетуге қиынға соғады.

Қазақстанда демократиялық бағыттағы дамыған сот жүйесін құруда айтылып кеткен жұмыстар жүзеге асырылуда. Осындай қызметтерді жүзеге асыру арқылы осы жылы Президенттің халыққа жолдауында көзделгендей Қазақстан 50 дамыған мемлекеттердің құрамына кіретініне сенемін.

1. 
   Нормативтік актілер:
   

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы – Конституция Республики Казахстан. Алматы: “Қазақстан”, 1998, 96-б.

2. “Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы” 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132-II Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы // Құқық қорғау органдары. Заң актілерінің жиынтығы. – Алматы: ЮРИСТ, 2002. – 154б.

3. “Жоғарғы Сот Кеңесі туралы” 2001 жылғы 28 мамырдағы № 203-II ҚР Заңы.

4. «Әділет біліктілік алқасы туралы» 2001 жылғы 11 шілдедегі № 234 ҚР Заңы.

2. 
   Арнайы әдебиет:
   

1. 
   Халиков К.Х. Некоторые вопросы борьбы с преступностью в Казахской ССР. Развитие демократических начал в организации и деятельности суда. Алма-Ата. 1987.
   
2. 
   Алиев Мирбашир Мирахмед Оғлы. «Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен құқық қорғау органдары». Астана, 2004
   
3. 
   Мақұлбеков Б.Д. Қазақстан Республикасының сот билігі: оқу құралы – Алматы: Айдана, 2003. – 146 бет.
   

5. 
   5. Нәрікбаев М. Ұлы билерден Жоғарғы Сотқа дейін. Алматы, 1999 ж.
   

7. Тимофеев В. Судебная система суда РФ. 1994 г.

8. Шаламов М. Судебное устройство Казахстана. Москва, 1941 г.

9. Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в РК. Алматы, 1998 г. С. 3-4.

10. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. – Алматы, 1994. – 236 бет.

11. Комментарий к Федеральному конституционному закону « О судебной системе РФ»/ В.И. Радченконың редакциялығымен,-М., 1998. 6-бет.

12. Баглай М.В. Конституционное право Российской федерации. – М., 1998.-612-613 бет.

13. Козлов Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право Росии. М. 1995. С.33

14. Мами К.А. Становление и развитие судебной власти в РК. – Астана: Елорда,2001

15. Савицкий В.М. Организация судебной власти в РФ. – М., 1997. – 20-бет

16. Судоустройство и правоохранительные органы в РФ/ В.И.Швецовтың жалпы редакциялығымен, - М., 1997.- 27-33беттер.

17. Кальсин И. Свобода слова и правосудие. Жинақта: Журналист у судебного барьера. – Алматы, 2001. – 28-бет.

18. Гуценко К.Ф., Ковалев М.А. Правоохранительные органы.-М., 1996 - 55 бет.

19. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы РК. – Алматы:Дәнекер,2000. – 11-бет.

20. Кудряцев В.Н. Право и поведение. М. 1988. С.118.

21. Международно-правовая защита прав и свобод человека. Сборник документов. М.1990. С.324-329

22. Обязанности суда, обвинения и защиты. «Юридическая газета». 1999.10 ноября.

23. Стецовский Ю.И. Судебная власть. М. 1999. С.157-158.

24. Токвил А. Де. Демократия в Америке. – М. Прогресс, 1992. – С.120.

25. Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. – М.: Юристь,1997. 301-304 беттер

26. Гунель М. Введение в публичное право. М. 1995. С70.

27. Теория государства и права. Под. ред. проф. В.Г. Стрекозова. М.: ИПП «Отечество». 1993.

28. Судоустройство: Сборник нормативных документов. Сост. А.П. Рыжаков, А.И. Сергеев. – М.: «Белые альвы». 1995. С.23

29. Международный пакт о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966. С.14

30. Қазақстан Республикасының сот жүйесін дамыту тұжырымдамасы (жоба) // Юридическая газета. – 2001.- 8 тамыз

31. Судебные речи известных русских юристов. Сборник. Дело Максименко. Госюриздат. М. 1958. С. 865.

1-сызба нұсқа