ҚазаҚстандағы  практикалық журналистика

158
ҚазаҚстандағы 
практикалық журналистика
    
3.0
практикалыҚ нұсҚаулыҚ
ұСыныСтаР
Осы мәселелерге орай, жазылған мақалаларды сараптай отырып, журналистерге тән 
(қазақ, орыс тілдерінде) негізгі ортақ кемшіліктерді тізбелесек:
1. Журналистің субъективті ақпарат тарататыны, пікірлер балансының сақталмауы
2. Этносаралық жікшілдікті үндейтіндігі (әдейі болмаса да, эмоцияның жетегімен ұлтараздығын 
қоздыруға жол бергенін өзі де білмей қалады)
3. Тұрмыстық кикілжің, қылмыстық оқиғалар орын алған кезде (қазақ пен өзбек арасындағы 
дау,  қазақ  пен  түрік  арасындағы  адам  өліміне  қатысты  қылмыстық  оқиға),  ол  оқиғаға 
қатысушылардың ұлтын көрсетуі арқылы оқиғаны ушықтыруы
4. Жеке адамдар арасындағы кикілжіңдерді бүкіл-бүтін этноспен байланыстыру, сол арқылы 
елде этносаралық шиеленістердің бар екеніне қоғамның назарын аударуға тырысу
Сол  үшін  ұлтаралық  және  этносаралық  тақырыптарды  жазу  барысында  ескеретін  мәселелерге 
көңіл аударғанды жөн көріп отырмыз.
Біріншіден, кез келген ақпараттың шынайылығын тексеру, қазір қолданыстағы БАҚ туралы заңның 
жаңа редакциясына ақпараттың шынайылығын тексеруді міндеттейтін жаңа бап енгізілді.
Екіншіден,  кез  келген  ақпаратта  пікірлер  балансын  сақтау  және  журналистің  оқиғаны  бағалауда 
бейтарап пікір ұстануы да маңызды. Журналист тараптардың пікірін тыңдап, мәселенің маңызына, 
шиеленістің шығу төркініне үңілуі тиіс. Көп жағдайда оқиға әлеуметтік-экономикалық мәселеден 
туындайды, алайда журналистер оны этникалық, әлеуметтік, діни тұрғыдан ушықтыруға тырысады. 
Сол себепті де бұған дейін қалыптасып келген стереотиптерден арылу керек.
Үшіншіден,  түрлі  этникалық  қақтығыстарға  қатысушылардың  ұлтына,  этникалық  тегіне  назар 
аудармау. Тіпті, бұл мәселені этикалық кодекстерге, заңдық құжаттарға енгізу де абзал болар еді. 
Төртіншіден,  эмоцияға  берілмей,  кез  келген  мәселеде  салқынқандылық  таныта  білу.  Ешқандай 
тараптың сөзін сөйлемеу.
Бұл  ретте,  2015  жылдың  ақпан  айында  Оңтүстік  Қазақстан  облысы  Сарыағаш  ауданы  Ынтымақ 
ауылындағы  қазақ  пен  тәжік  арасындағы  кикілжіңді  жан-жақты  әрі  объективті  түрде  сараптаған 
www.azattyq.org сайтының мына  https://www.youtube.com/watch?v=UD8_Bni4Ywk репортажы 
көп журналистке үлгі болатыны анық. «Азаттық» сайтының тілшісі оқиға орнына арнайы барып, 
жергілікті халықпен кездесіп, оқиғаның неден туындағанын сараптауға тырысқан. 
өзІңДІ-өзІң тЕКСЕР:
1.  Әлемдік жетекші БАҚ-тардың этикалық кодексі нені ескеруге үндейді:
A.  Оқиғаға қатысушылардың этникалық тегін мүлдем атамау
B.  Оқиғаға  қатысушылардың  этникалық  тегін  атау:  егерде  оқиға  этникалық  жеккөрушілік 
салдарынан болса
C.  Оқиғаға қатысушылардың этникалық құрамын айту міндеттелген
 
2.  ҚР Конституциясының 14-бабы бойынша:
 
A.  «Тегіне,  әлеуметтік,  лауазымдық  және  мүліктік  жағдайына,  жынысына,  нәсіліне,  ұлтына, 
тіліне,  дінге  көзқарасына,  нанымына,  тұрғылықты  жеріне  байланысты  немесе  кез  келген  өзге 
жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды»
B.  Туған елінің тарихын білмегені үшін кемсітуге болмайды
C.  Мұсылман болғаны үшін кемсітуге болмайды
D.  Жоғарыдағы жауаптың бәрі дұрыс
 
3. Конституциясының 20-бабы бойынша:
A.    республиканың  конституциялық  құрылысын  күштеп  өзгертуді,  оның  тұтастығын  бұзуды, 

159
ҚазаҚстандағы 
   
3.0
 
   
практикалық журналистика 
практикалыҚ нұсҚаулыҚ
мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық 
және рулық астамшылықты, сондай-ақ, қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға 
немесе үгіттеуге жол берілмейді
B.  Ұлттық мемлекет туралы айтылады
C.  Этносаралық қатынастарды реттеу айтылады
 
4. ҚР Қылмыстық Кодексінің 174-бабы:
 
A.  Әлеуметтік, діни және ұлтараздығын қоздыру фактісі бойынша жауапқа тартуды көздейді
B.  Соғысқа үндегені үшін жауапқа тартуды көздейді
C.  Сепаратизмді насихаттағаны үшін жауапқа тартуды көздейді
 
5. ҚР Қылмыстық Кодексінің 180-бабы:
 
A.  Сепаратизмді насихаттағаны үшін жауапқа тартуды көздейді
B.  Діни-наным сенім бостандығына қарсы шыққаны үшін жауапқа тартуды көздейді
C.  Ел тәуелсіздігіне күмән келтіргеніңіз үшін жауапқа тартуды көздейді
 
6. Ақпараттың шынайылығын қалай тексереміз?
 
A.  Оны тексерудің бірнеше жолы бар: ең көп таралғаны бірнеше дерек көзін салыстыру
B.  Ақпаратты ұсынушының өзі дәлел бола алады
C.  Әлеуметтік желі ақпарат көзі болады
D.  Жоғарыда аталғандардың бәрі дұрыс
 
7. Объективті ақпарат дегеніміз не?
 
A.  Оқиғаға қатысушылардың барлығының пікіріне жүгіну
B.  зардап шеккен тараптың өкілінен сұхбат алу
C.  ресми мәліметтерге жүгіну
D.  Жоғарыда аталғандардың бәрі дұрыс  
 
8. Этносаралық кикілжіңдерді жазу барысында журналистердің жіберетін басты қателігі:
 
A.  Қылмыскердің ұлтына мән беруі
B.  Кикілжіңнің қандай этносаралық топтар арасында болып жатқанына маңыз беруі
C.  Жоғарыдағы екі жауап та дұрыс
  
9. Дерек пен пікірдің айырмашылығы
 
A.  Дерек – нақты оқиғаны, фактіні жеткізеді, пікір – оны сипаттайды, өз ойын қосады (Тавтология 
– факт о фактах)
B.  Дерек те, пікір де – болған оқиғаны сипаттайды және өз көзқарасын береді
C.  Дерек те, пікір де – болған оқиғаны, фактіні баяндайды
  
 
10. 1991 жылдан 2016 жылға дейінгі 25 жыл ішінде әртүрлі деңгейде қазақтар мен өзге 
этностар арасында түрлі кикілжің болған. Бұлардың қайсысын ұлтаралық қақтығысқа 
жатқызуға болады:
A.    Орал  қазақтары  мен  казактар  арасында  (1991,  Батыс  Қазақстан  облысы),    қазақтар  мен 
шешендер (1992), қазақтар мен ұйғырлар (2006, Алматы облысы);
B.  Қазақтар мен түріктер (жұмысшылар) (Атырау, 2006), қазақтар мен қытайлар (жұмысшылар) 
(Атырау, 2012)
C.  Қазақтар  мен  шешендер/әзербайжандар  (2006,  Маңғыстау  облысы),  қазақтар  мен 
шешендер (2007, Алматы облысы), қазақтар мен күрдтер (2007, Оңтүстік Қазақстан облысы),
D.  Қазақтар  мен  шешендер  (2013,  Алматы  облысы),  қазақтар  мен  өзбектер  (2014,  Оңтүстік 
Қазақстан облысы), қазақтар мен тәжіктер (2015, Оңтүстік Қазақстан облысы), қазақтар мен түріктер 
(2016, Жамбыл облысы)
E.  Жоғарыда аталғанның бәрі