Қазақстандағы отбасылық орналастырудың жағдайы

18
6 .  «Балаға  мейірімді  қала»  жобасын  жүзеге  асыруда  білім  беру 
ұйымдарының  қатысуын  үйлестіру,  қаладағы  отбасы  институты 
статусының өркендеуіне көмектесу .
2009 жылдан бастап орталықта балалар мен жасөспірімдерге арналған 
тәуліктік  сенім  телефоны  қызметі  жұмыс  жасайды .  Орталық  мамандары 
отбасы  институтын  қолдау  бойынша  қалалық  бағдарламаларды  жасап, 
жүзеге асыруда: әумесерлік мінез-қылықты балалар мен жасөспірімдерге 
арналған  авторлық  бағдарламалар,  олардың  мақсаты  қатысушылардың 
әлеуметтік  маңызды  мінез-қылық  үлгілерін  қалыптастырып  және  да-
мыту,  олардың  жалпы  адами  құндылықтарды  қыбалдауы  болып  та-
былады .  Жасөспірім  қыздарға  арналған  «Бақытты  болашаққа  назар» 
бағдарламасы . Бағдарламаның мақсаты – бағдарлама қатысушыларының 
өздерінің болашақ отбасылық өмірге деген ұстанымдары, олармен болып 
жатқан жайттарға жауапкершілік деңгейінің түсінігі . «Ата-аналық махаббат 
сабақтары» бағдарламасы . Бағдарламаның мақсаты – отбасылық жағдай 
төмендігін алдын алу, қараусыз қалушылық пен балалардың интернаттар 
мен балалар үйіне түсуін болдырмау .
Орталық  мамандары  «Ана  немесе  әке  ішкен  кезде»  бағдарламасын 
жүзеге  асыру  арқылы  балаларды  қолдау  тобының  жұмысын 
ұйымдастырады .  «Асырап  алушы  ата-аналар  мектебі»,  «Жас  отбасы» 
бағдарламалары жасалған .
Барлық  аймақтарда  дерлік  «Ана  Yйi»  Қоғамдық  Қордың  филиалдары 
жұмыс  жасайды,  олардың  мақсаты  баланы  отбасында  (туған  анасымен) 
сақтап  қалу  болып  табылады .  «Ана  Yйi»  өмірлік  қиын  жағдайларға  тап 
болған  аналарға  моральдық  және  материалдық  көмек  көрсету  арқылы 
көмектесуге  бағытталған .  Сынамалы  жоба  Қазақстанның  астанасы  – 
Астана  қаласында  басталды .  Бірінші  дағдарыстық  орталық  2013  жылғы 
мамыр  айында  ашылды .  Бес  ай  ішінде  Үй  толығымен  адамға  толы  бол-
ды .  Қолдау  15  әйелге  көрсетілді .  Осы  мерзімде  соншалықты  бала  жетім 
қалмады . 2013 жылы қазан айында баларымен әйелдерге арналған тағы 
да үш дағдарыстық орталық ашылды: Астанадағы екінші үй және Алматы 
мен Қостанайды бір-бір үйден . 2015 жылғы маусым айынан Қазақстанда 23 
Ана Үйі жұмыс жасауда . Қазақстанның барлық облыстық орталықтарында 
барлығы  54 дағдарыстық орталық ашу жоспарлануда .
Айсайын  орташа  алғанда  кризистік  орталыққа  жаңа  туған  балалары-
мен 40-45 ана келіп түседі . Жобаның жұмыс жасауы кезінде «Ана Yйi»(Дом 
Мамы)  паналарында 900 жуық балаларымен аналар көмек пен түсінік тап-
ты (2015 жылғы шілде айындағы мағлұматтар) .
Бақытқа орай, 2013 жылғы желтоқсан айынан 2015 жылғы шілде айы 

19
*
Ата-аналарының 
қамқорлығынсыз 
қалған 
балаларды 
отбасылық 
орналастыру/
қорғаушылықтың альтернативтік формалары туралы толық ақпарат мына сайтта барhttp://www .
usynovite .kz/; http://egov .kz/; http://www .bala-kkk .kz/
1-тарау. Жетімдік аясындағы жағдайға шолу
аралығында  біздің  аналарымыздың  50%  отбасыларына  қайтып  орал-
ды . Бұл мағлұматтар аналардың балаларынан бас тартуына соқтыратын 
мұндай қиындықтар қысқа уақытты болуы мүмкіндігін көрсетеді және әйел 
адамға  осынау  қысқа  дағдарыстық  кезеңде  көмек  алып,  аздап  күте  тұру 
керек .
Зерттеу  қорытындылары  келесі  күрделі  мәселелерге  нұсқауда:  ҚР 
Заңнамасы  әлеуметтік  жетімдікті  алдын  алу  бойынша  шараларды,  ал  яғни 
баланың мүдделері, оның қауіпсіздігі мен құқықтарының қорғалуын қамтамасыз 
ету  үшін  дағдарыстық  отбасын  оңалту  мен  отбасы  ішілік  қарым-қатынасты 
түзету  үшін  қажетті  шараларды  ешқалай  қарастырмаған .  Қиын  кезеңде 
мәселелер  ата-аналық  құқығынан  айыру  мүддесіне  қарай  шешіледі,  бұл  ав-
томатты түрде баланың отбасынан түбегейлі және үзілді-кесілді айырылуына 
әкеліп соқтырады, себебі ата-аналық құқығын қалпына келтіру жағдайлары өте 
сирек кездеседі .
Сонымен қатар қолданыстағы бала асырап алу, тәрбиелеу мен патронат 
тәжірибелері әлеуметтік жұмысшылар мен психолог – мамандардың қолдауына 
бекітілмеген . Мұндай қолдау отбасынң нығайту мен баланың асырап алған от-
басында жеңіл бейімделуне ғана емес, сонымен қатар балаларды интернат 
мекемелеріне қайтарылу қауіпін де төмендетуге көмектесуі керек .
Альтернативті  тәрбиелеу  формалары  және  балаларды  асырап 
алушы отбасыларына жайғастыру тәртібі *
Отбасынан алып қойылған баланың «сапалы қамқорлығын» қамтамасыз 
ету мақсатында ұлттық саясатпен альтернативтік қамқорлық бала үшін ең 
тиімді формада  жасалуы  қарастырылады .  Бірінші  кезекте  баланың  отба-
сына тәрбиеленуге берудің (тәрбиелеу, қамқорлық, патронат, асырап алу) 
барлық нұсқалары қарастырылады, мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда 
-    жетім  балалар,  ата-аналарының  қамқорлығынсыз  қалған  балаларға 
арналған  барлық  типтегі  ұйымдарға  жіберілуі  қарастырылады .  Осы 
мәселелерге жауаптылар бала құқығын қорғау мақсатында қамқорлықтың 
тиісті орындалуын бақылайтын жергілікті атқарушы органдар болып табы-
лады . Баланы асырап алушы отбасыға немесе ұйымға қамқорлыққа беру, 
бір  қамқорлық  формасынан  басқасына  ауыстыру  баланың  ойын  ескере 
отырып, сонымен қатар егер отбасы мүдделі болса, отбасының ойын еске-
ре отырып жүзеге асырылады . Бірақ тәжірибе көрсететіндей интернаттық 
мекемелерде қамқорлықта тұрған балаларды басқа мекемеге аудару тура-

20
лы немесе қамқорлықтың басқа формасына аудару туралы ойлары барлық 
кезде ескеріле бермейді .
Альтернативтік тәрбиелеу бойынша БҰҰ басшылығы баланың қажеттілігін 
және баланың отбасына берілу мүмкіндігін ескере отырып тәрбиелеу жо-
спарын жасауды ойластыруда . Сұрау нәтижелері көрсеткендей заңнамалық 
деңгейде, сонымен қатар тәжірибеде тәрбиелеудің жеке жоспарларын жа-
сау жүргізіліп жатқан жоқ . Бірақ соған қарамастан балаға қамқорлық жаса-
уды ұйымдастыруға жауапты орган тәрбиелеудің альтернативті формасын 
таңдауға жауапты болып табылады, тұрақты түрде жылына 1 рет баланы 
қамқорлыққа беру сараптамасын жасайды және сараптама қорытындылары 
бойынша тиісті шаралар қолданады .
БҰҰ  Басшылық  принциптеріне  сәйкес  мемлекет  альтернативті  күтім 
нұсқаларының  жиынымен  қамтамасыз  етуі  керек .  Ұлттық  заңнамада 
альтернативтік  қамқорлықтың  түрлі  формалары  қарастырылады:  бала-
ны асырап алу, отбасында немесе балалар мекемелерінде қорғаншылық 
(қамқоршылық), патронат . 
Асырап  алған  отбасында  қамқорлықты  жүзеге  асыратын  тұлғаға 
қойылатын  талаптар  «Неке  (ерлі-зайыптылық)  және  отбасы  туралы» 
Кодекстің 122 б . жазылған . Қорғаншы немесе қамқоршы тек кәмілетке 
толған тұлғалар бола алады, келесі жағдайлардан басқа:
1)  сотпен  іс-әрекетке  қабілетсіз  немесе  шектеулі  іс-әрекетке  қабілетті 
деп танылған түлғалар;
2) сотпен ата-аналық құқығынан айырылған немесе сотпената-аналық 
құқығынан шектелген тұлғалар;
3)  ҚР  заңымен  жүктелген  міндеттерді  тиісінше  орындамағаны  үшін 
қорғаншылық немесе қамқоршылық міндеттерінен алыстатылған;
4) егер сотпен асырап алушылық солардың кесірі бойынша жойылған 
жағдайдағы бұрынғы асырап алушылар;
5)  денсаулық  жағдайлары  бойынша  тәрбиелеу  немесе  қамқорлық 
міндеттерін жүзеге асыра алмайтын тұлғалар .
ПБалаға қорғаншы немесе қамқоршы тағайындау кезінде қорғаншының 
немесе  қамқоршының  адамгершілік  және  басқа  да  жеке  сапалары,  оның 
қорғаншының  немесе  қамқоршының  міндеттерін  орындау  қабілеттілігі, 
бала  мен  қорғаншының  немесе  қамқоршының  арасындағы  қарым-
қатынас, қорғаншының немесе қамқоршының отбасы мүшелерінің балаға 
дегенқарым-қатынасы,  сонымен  қатар,  егер  мүмкін  болса  баланың  өз 
қалауы да ескеріледі .
Сауалнамалардың  алынған  қорытындылары  бойынша  қамқорлық  жа-