Қазақстандағы отбасылық орналастырудың жағдайы

51
жұмысты қамтамасыз ететін мамандандырылған қызметтің міндетті болыу-
ын қадағаласа, екінші жағынан туған жанұямен жұмыс жүргізеді . Патронат 
түсінігіне,  уақытша  орналастыруға  секілді,  кез-келген  заңды  статусты  ба-
лалар орналастырыла алады, бірақ патронаттық тәрбие ерекше қызметті 
қажетсінетін,  оқыту  мен  дамытуда,  тәрбиесінде  әртүрлі  қиындықтар  бар 
балаларды,  әпкелері  мен  ағаларын,  мектеп  жасындағы  балалар  үшін 
жанұялық  орналасуға  мүмкіндік  береді .Сонымен  қатар  патронаттық 
тәрбие  баланы  тәрбиелеуге  ала  алатын  жанұялар  шеңберін  кеңейтеді . 
Қарастырылған артықшылықтарға қарамастан патронаттың кеңейуі төмен 
деңгейде қала береді . 2012 жылы қамқорлыққа (қорғанышқа) патронаттық 
жанұя  туралы  шарт  бойынша  бар  болғаны  128  бала  тапсырылған,  бұл 
ақылы қамқорлық форманың 1,5% құрайды .
Ресейлік  жүйенің  Еуропа  мен  АҚШ  айырмашылығы  тек  көп  жағдайда 
биологиялық  жанұяны  қалпына  келтіру  мен  сақтаудан  көрі,  жанұяны  ал-
мастырушына  іздеуге  бағытталған .  Осылай,  Ресейде  патронаттық  жанұя 
–  бұл  бірінші  кезекте  кәсіби  алмастырушы  жанұя,  басқа  орналастыру-
шы  формалардан  баланы  қабылдаушы  тұлғаның  дайындық  деңгейі  мен 
мамандандырылғанды  бірге  алып  жүруімен,  материалдық  қолдаумен 
ерекшеленеді .
Сонымен  қатар  федералды  заңнама  негізінде  тіркелмеген  жанұялық 
тәрбиенің басқа да формалары бар . Мысалы, оның жанұяда үнемі тұруын 
рәсімдеусіз балаға көмек формасы ретінде тәлімгерлік (меймандық жүйе, 
меймандық жанұя, демалыс күндік жанұя) . Демалыс күндері, мерекелік не-
месе  демалыс  күндері  бала  мейман  құқығында  тәлімгердің  жанұясында 
қысқа  уақыт  өмір  сүреді  және  кіріп  шығады .  Бұндай  форма  тәрбиелік 
мекемелердің жүйесімен қалыптасқан шектеулердің сыртына шығуға балаға 
көмектеседі, жанұя қызметін түсінуге, жанұя мүшелерінің қызметін түсінуге, 
шаруашылықты жүргізу білігін алуға және жанұялық шеңбердегі басқа да 
балалармен және үлкендермен қарым-қатынас жасауға көмектеседі .
 
Орталық, Шығыс Еуропа және ТМД елдері
Алдында  бұрынғы  социалистік  одаққа  кірген  елдер,  ата-анасының 
қамқорынсыз  қалған  балалар  мен  жетім  балаларды  орналастырудың 
жанұялық  формасы  мен  институционалдық  қатынасы  сонымен  қатар 
біріншіден  әлеуметтік  жетімдер  көлемінің  көзқарасы  бойынша  поблема-
лары баршылықтардың қатарына кіреді . Социалистік елдерде кең тараған 
ерекше  қажеттіліктері  бар  (мысалы,  мүгедек  балалар)  балалар  неме-
се  ата-аналардың  қамқорынсыз  қалған  балаларғы  мемлекет  тәрбиеның 
2-тарау. Халықаралық тәжірибе

52
жақсы жағдайын жасап береді деп түсінік қалыптастыру, осындай балалар 
мекемесінде тұратын балалардың жоғарға үлесін және жетім балаларды 
орналастыруда институционалды формасының жаппай дамуына әкелді .
Аймақта дамушы уақытша формальді жанұялық орналастыру (тұрақты 
формадан  айырмашылығы  –  бір  жағынан  асырап  алу,  екінші  жағынан 
туған-туысқандардың  балаға  формальді  емес  тәрбиесі)  түрлері  мына-
ны  қамтиды:қамқорлықты  (қорғаншылықты),  фостерлық  (асырап  алушы) 
жанұялар  (Болгария,  Латвия,  Литва,  Польша,  Румыния,  Сербия,  Хорва-
тия,  Эстония;  Беларусь,  Грузия,  Молдова,  Украина  және  т .б .Қалыптасу 
сатысында  —  Армения,  Қырғыстан),  соынң  ішінде  кәсіптік  фостерлық 
(асырап  алушы)  жанұялар  (Болгария,  Польша,  Румыния,  Беларусия, 
Украина),  патронаттар  (Беларусия,  Молдова,  Өзбекестан) .  Жетім  бала-
ларды  орналастырудың  кең  тараған  жанұялық  формасы  қамқорлық  пен 
қорғаншылық (туыстық артықшылық) қала береді . Сарапшылардың ойын-
ша,  әсіресе  ересек  жұрттың  жаппай  еңбектік  эмиграциясы  бар  елдердің 
аймақтық  жерлерінде,  туыстық  қамқорлық  (ресми  емес,  неформалдыны 
есептегенде) көлемі айтарлықтай жоғары .
Ата-анасының  қамқорынсыз  қалған  юалалар  мен  жетім  балалар-
ды  жанұялық  орналастырудың  балама  формаларының  дамуы  көптеген 
елдердің  аймақтарында  өте  баяу  қарқынмен  жүруде .  Сәйкес  келетін 
заңнаманы қабылдаудың өзі көбінесе қажетті қаржыланумен бекітілмейді, 
немесе  потенциалды  асырап  алушы  ата-аналар  және  ата-анасының 
қамқорынсыз қалған балалар туралы мәліметтері қамқорлық органдарының 
нашар  координациясынан  зардап  шегеді .  Осылай,  ТМД  аумағында  по-
тенциалды  асырап  алушы  ата-аналар  (асырап  алушылар),  сонымен 
қатар  ата-анасының  қамқорынсыз  қалған  балалар,  жетім  балалар  тура-
лы  біріңғай  мәліметтер  базасы  тек  Беларусия  мен  Украинада  құрылған . 
Кейбір елдерде жанұяна алмастырушыларға қосымша мемлекеттік асырау 
беріледі . Негізінен балаларды тәрбиелеуге (Беларусия, Молдова, Украина) 
қабылдаушыны асырауға жәрдемақы туралы сөз болып тұр . 
Көптеген  елдердің  аймақтарында  фостерлық  (асырап  алушы)  жанұя, 
батыс елдерінде қалыптасқан сияқты, асырап алу немесе туған жанұясына 
қайтаруды  қарастыратын  жанұялық  құрылғының  уақытша  формасы 
емес,  жетім  балаларды  орналастыру  жағдайын  ұзаққа  шешу  ретінде 
қарастырылады .
Фостерлық  (асырап  алушы)  жанұяларда  баланы  асырауда  қадағалау 
мен  жетелеу,  жергілікті  деңгейде  қызмет  ететін,  мамандандырылған 

53
қорғаншылық және қамқорлық органдарымен жүзеге асады, оларға мына-
ларды жатқызамыз: білім беру органдарындағы балалықты қорғау бөлімі 
(Беларусия), Жанұяны әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз ету бөлімі (Мол-
дова), Жастар мен балалар, жанұялар үшін әлеуметтік қызметтер орталығы 
(Украина) .
3 жасқа дейінгі балалар үшін уақытша жанұялық орналасудың келесі 
формалары мүмкін: 
1) асырап алғанға дейін фостерлық (асырап алушы) жанұяға уақытша 
орналастыру; 
2) мүгедек балаларды мамандандырылған фостерлық (асырап алушы) 
жанұяға орналастыру;
3) онымен жұмыс жасағаннан кейін болашақта туған жанұяға қайтару 
мақсатымен    зорлық  көруші  баланы  туған  жанұядан  жедел  алған 
жағдайларында  аз  уақытқа  дағдарыстық  фостерлық  (асырап  алушы) 
ата-аналық .  
Елдің  көптеген  аймақтарында  ата-анасының  қамқорынсыз  қалған 
балаларды  жанұялық  орналастырушыны  алмастырушы  бұл  форма-
лар  дамымаған .  UNICEF  (2012)  сәйкес,    Арменияда,  Әзербайжанда, 
Қырғызстанда,  Тәжікстандажәне  Түркіменістанда  3  жастан  төмен  бала-
ларды жанұялық орналастыру мүмкіндігі жоқ . Тағы да 11 елде (Албания, 
Беларусия, Босния және Герцеговина, Македония, Молдова, Ресей, Сер-
бия, Өзбекестан, Украина, Черногория) ата-анасының қамқорынсыз қалған 
3  жастан  төменгі  балаларды  жанұялық  орналастыру  жүйесі  дамудың 
бастапқы  сатысында  тұр .  Оның  бір  себебі  ата-анасының  қамқорынсыз 
қалған балаларды орналастырудың жалпы жанұялық формасының дамуы 
жеткіліксіздігі . Басқасы – ата-ана құқығынан айрылмаған немесе олардан 
бастартпаған ата-аналардың балаларын асырап алушы жанұяларға орна-
ластырумен қиындықтар .  
Аймақта  фостерлық  (асырап  алушы)  жанұя  институты,  ЕС  шығуға 
дайындалып  жатқан  процестің  бөлігі  болып  қалыптасқан  Орталық  және 
Шығыс  Еуропада  өте  белсенді  дамуда .  ТМД  аумағында  асырап  алушы 
жанұялардың  дамуы  өте  баяу  қарқынмен  жүруде .  Осылай  асырап  алу-
шы  жанұялар  Беларусия,  Грузия,  Ресей,  Украинада  өте  белсенді  даму-
да,  онда  үкіметпен  қажетті  заңнамалық-нормативтік  базақабылданған, 
ата-ананың  қамқорынсыз  қалған  балаларды  орналастырудың  жанұялық 
формасының дамуы мен деинституциализациялауда қаражаттар бөлінген, 
ақпараттық-ағартушылық  компаниялары  нәтижелі  жүргізіледі .  Мысалы 
2-тарау. Халықаралық тәжірибе