ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы  балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

60

Қазақстанда балалар мен әділет жүйесіне 

қатысты негізгі мәселе соңғы бес жылда 

балаларға қатысты қылмыс 54 пайызға ар-

туы болып табылады (2008 жылы 5 769 ден 

2011 жылы 8 896 ға дейін).

348

 Балаларға қарсы 

қылмыстарға экономикалық бопсалау, ұрлық, 

тонау және басқалардың арасында сексуалды 

зорлық зомбылық кіреді. Бұл үрдіс құрбан бала-

лар мен қылмыс куәгерлердің қорғанысы үшін 

сәйкесінше талдануы керек. Жүйенің қорғанысы 

құрбан балалармен және куәгерлермен жұмыс 

істеу тәжірибесі бар мамандандырылған кәсіби 

адамдармен жүргізілуі тиіс. 

Керісінше балалар жасаған қылмыстан зар-

дап шегушілер саны төмендеуде. Кәмелетке 

толмағандардан жәбірлену тәуелсіздік 

алғаннан кейін артқан болатын, бірақ 1994 

жылы төмендей бастады, ал 1996 жылы 

тәуелсіздік алғанға дейінгі бір жыл бұрынғы 

көрсеткіштен төмендеді. Соңғы жылдары зар-

дап шегулер саны төмендеуін жалғастыруда: 

2006 жылғы 8 799 дан 2009 жылы 6 651 ге 

төмендеді. Кәмелетке толмағандардың жа-

саған қылмыстан жәбірленушілер саны 2000 

жылдан бері екі есе азайды. Кәмелетке 

толмағандардың түрмеге қамалуы да аймақтық 

және жалпы орта есеппен күрт төмендеді: 2000 

жылы 1 668 ден 2009 жылы 660 қа дейін. 2009 

жылғы 24 тамыздағы Президенттің жарлығымен 

қол қойылған заң Қазақстан Республикасының 

2010-20 жж. саясаттық жүйе концепциясын-

да баяндалған осындай төмендеу негізінен 

саясаттың қылмыстық жүйесіне қатысты кең 

«гуманизациясының» нәтижесі болып та-

былады.

349

 Концепцияда кәмелет жасқа 

толмағандарға қатысты еркіндікті шектемейтін 

ұсыныстар өз құқықтарын қорғау элементтері 

ретінде танылады деп белгіленеді. Соңғы жыл-

дарда кәмелетке толмағандарға арналған 

колониялардың көпшілігі жабылды және қазіргі 

уақытта тек Алматыда ер балаларға арналған 

бір ғана түрме қалды. Қамауға алынған қыздар 

Алматыдағы әйелдерге арналған колонияда 

бөлек ұсталады.

350

 Графикте көрсетілгендей, оң 

үрдіс жалғасуда.

351

 

2008 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы әділет 

жүйесінде және жүйемен байланысқа түсетін 

балаларға қатысты барлық саясаттар мен 

тәжірибелердегі балалар құқықтарын дұрыс 

жолға салу үшін әдістеме қабылдады. БҰҰ 

жалпы әдістемесі балаларға жақсырақ қызмет 

көрсетілуімен және олардың әділет жүйесімен 

қорғалуымен қамтамасыз етуді мақсат етеді. 

Бұл әділет жүйесімен құрбан, куәгерлер және ай-

жастар, балалар және әділет 

5 кесте. Түрмедегі жастар

 

2007 2008 2009 2010 2011

600

400

200

0

Түрмедегі кәмелетке толмағандар саны 

Сотқа дейін ұсталған кәмелетке толма-

ғандар

ыпталушы ретінде немесе заңды араласу қажет 

болатын басқа жағдайларда, мысалы, оларға 

күтім жасау, қамқорлық көрсету және қорғау 

кезінде байланысқа түсетін барлық балаларға 

халықаралық нормалар мен стандарттарды 

қолданумен қамтамасыз етуді мақсат етеді. 

Бұл мақсатқа, сондай ақ, балаларға қылмыстық 

және азаматтық мәселелерде өндіріп алуға 

шағым жасау және алудың қол жетімді болуы 

кіреді.

352

 

Осылай, қазіргі уақытта Парламент қылмыстық, 

қылмысты-процессуалдық және әкімшілік ко-

декстер балалармен байланысты сұрақтарды 

шешу бойынша жаңа заң әзірлеумен айналы-

сып жүр. 2012 жылдың соңында заң Мәжіліс 

(парламенттің төменгі палатасы) кезеңінде 

болды. Сонымен қатар ювеналды юстиция 

және балаларға тіл табысу әділдік бағыты бой-

ынша қимыл жүйесінде кейбір заңды аномали-

яларды, сонымен бірге бұл заң құрбан болған 

балалар мен куәгерлерді қолдау болып табы-

лады. Талдауды қажет ететін бір сұрақ құрбан 

болғандарға компенсация болып табылады.

353

 

Бұдан басқа, сол кезде Бас прокуратурамен 

балаларға қатысты қылмыс туралы, және ба-

лаларды ұстау үкімі туралы кең мәліметтер 

жиналған, құрбандар және қылмыстың 

куәгерлері бойынша мәліметтер қолжетімді 

кішкене дизагрегациямен қалады. Бұл оны 

айқындауды қиындатады, мысалы, қолдаудың 

үлкен қажеттілігі қайда екені. Сонымен қатар 

онда балалармен жұмыс істейтін адвокаттар 

немесе азаматтық қоғамның ұйымдарының 

ұлттық мәліметтер базасы жоқ. Сол жерде осы 

348. Көрсеткіштер Балалар құқығын қорғау Комитеті веб 

сайтынан алынды, www.bala-kkk.kz/

349. 2008 жылғы 19 тамыздағы 646 Президенттің 

жарлығы

350. ЮНИСЕФ Қазақстан, 2012-2015 жылдарға арналған 

Орташа мерзімді балиғатқа толмаған сот төрелігі стра-

тегиясы, шілде 2012 ж.

351. 1 қаңтардағы түзету орындарына жатқызылғандар 

туралы деректерді Әділет министрлігі Халықаралық 

қылмыстық реформа ұйымына және ЮНИСЕФ ке берді

352. Балаларға қатысты әділеттілік бойынша БҰҰ жалпы 

тәсілі, 2008 ж.

353. Сұхбат, Парламент, қараша, 2012 ж.

354. ЮНИСЕФ қызметкерлерімен талқылау, қараша мен 

желтоқсан, 2012 ж.

355. Александр Ковалевский, Қазақстан Республикасын-

да әлеуметтік қорғансыз балаларға және мүмкіндіктері 

шектеулі балаларға қатысты арнайы әлеуметтік қыз-

меттер туралы заңды жүзеге асыру жағдайын бағалау, 

Жоба, ЮНИСЕФ, шілде 2012 ж.

356. ЮНИСЕФ Қазақстан, 2012-2015 ж. Ювеналды 

әділеттіліктің орташа мерзімді стратегиясы, шілде, 2012 

ж.; Қазақстан Республикасы президентінің «2009-2011 

ж. арналған Қазақстан Республикасындағы ювеналды 

әділеттілік жүйесінің даму концепциясын бекіту туралы», 

2008 жылғы 27 маусымдағы № 625 мемлекет қаулысы 

357. ЮНИСЕФ Қазақстан, 2012-2015 жж. Ювеналды 

әділеттіліктің орташа мерзімді стратегиясы, шілде, 2012; 

Қазақстан Республикасы президентінің «2009-2011 ж. 

арналған Қазақстан Республикасындағы ювеналды 

әділеттілік жүйесінің даму концепциясын бекіту туралы», 

2008 жылғы 27 маусымдағы № 625 мемлекет қаулысы

358. Қазақстан Республикасы президентінің «2009-

2011 ж. арналған Қазақстан Республикасындағы 

ювенал 

ды әді 

леттілік жүйесінің даму концепциясын 

бекіту туралы», 2008 жылғы 27 маусымдағы № 625 мем-

лекет қаулысы

359. 2011 жылғы 28 қаңтардағы № 401-IV «Медиация» 

туралы заң 

360. 2012 жылғы 4 ақпандағы 266 президенттің жарлығы

мәселелер бойынша үйлестірілген тәсілмен 

жұмыс жасап отырғаны туралы илану еш-

қандай механизм жоқ. Әлеуметтік тендерлер 

кірістірілді, бірақ бұл қиын, нәтижені көру үшін 

елде бірнеше мықты шың нәтижелерге жете 

алатын мемлекеттік емес мекемелер бар.

354

 

Алайда, заңмен туындаған жаңжалда кез келген 

балаға қызмет көрсету, ешқандай әлеуметтік 

жұмыскерлер жоқ, соның ішінде қылмыстың 

құрбандары мен куәгерлері болған.

355

 

Соңғы жылдары әділ сот жүйесіндегі ре-

формалар мен өзгертулер көбінесе заңмен 

жаңжалдағы балалар және жастар тура-

лы сұрақтар төңірегінде болған. Қазақстан 

тәуелсіздігін алғаннан кейін ювеналды юсти-

ция жүйесі болған жоқ. Кәмелетке толмаған, 

қылмыс жасаған үшін сотпен сотталған ортақ 

юрисдикция, Қылмысты істер заңды жинағымен 

және Қылмыстық-процесcуалды кодекске 

сәйкес.

356

 2000 жылдан бастап халықаралық 

ұйымдар реформаларды жүргізу бойынша 

үкіметті қолдады, Президентпен бекітілген 2008 

жылдын тамызында ювенальды юстицияның 

Концепция жүйесін дамытуына әкелеген про-

цесс.

357

 Жастрадың еркіндігінен айыру балалар 

қылмысын шешудін амалы емес, өйткені бұл 

тәртіпке және психологиялық дамуына ықпалын 

тигізіп, болашақты ақтау және қоғамдағы ре-

интеграция қиын болып табылады.

358

 Балалар-

ды үлкен қылмысты әділ сот жүйесіне кіруін 

тоқтатуға бағытталған қадамдар 2011 жылы 

Делдалдық Заңы бойынша қолдалды.

359

 

Кәмелетке толмағандар қатынасында бай-

ланысқан едәуір әділ соттың дамуы кәмелетке 

толмағандарға қатысты мамандырылған 

соттардың құрылуына әкелді. Қазақстан Рес-

публикасының кәмелетке толмағандардың 

істері бойынша мамандандырылған соттар 

құ рыл  ды, 

президенттің 

қаулысынан 

кейін 

кәмелетке толмағандардың істері бойын-

ша 2007 жылдың 23 тамызында балалардың 

ең жақсы қорғанысы үшін әділ сот жүйесімен 

келісімшарт мамандырылған аймақаралық 

соттың құрылуы мақсатында. 2008 жылдан ба-

стап 2012 жылға дейін осындай соттар екеу 

болды, Алматы мен Астанада. Елбасының 

басқа қаулысы

360

: қамтуды кеңейту және 

жалпы кәмелетке толмағандар бойынша 18 

мамандырылған соттар, жалпы Қазақстан 

Республикасының территориясында 49 сот. Ал-

маты мен Астанадағы қалалық соттар экпере-

ментальды негізінде мемлекеттік емес ұйымдар 

ұсынылған әлеуметтік қызметтермен тығыз 

байланыста. Қайта құрылған соттар әлеуметтік 

61