Қазақстан Республикасыныңі білім және ғылым министрлігі

• 
  Екі аяқпен жоғары итеріліп секірудің спорттық қозғалысының күш көрсеткіштері
  

• 
  Күшті дамыту және оның өлшемдері
  

№ 14 Дәріс

• 
  Қозғалыстарды орталықтан реттеу
  
• 
  Қозғалыс реакцияларын кортикальді бақылау
  
• 
  Қозғалыс әрекеттерінің, машықтанудың және жаттығудың биомеханикасы
  

• 
  Қозғалыс әрекеттерінің, машықтанудың және жаттығудың биомеханикасы
  

• 
  Қалыпты жүру
  

№ 14 Практикалық сабақ

• 
  Велоэргометрдің көмегімен механикалық жұмысты анықтау
  
• 
  Велоэргометрмен қуаттылықты айқындау
  

• 
  Велоэргометрдің көмегімен механикалық жұмысты анықтау
  

• 
  Сыртқы күштер, тірек реакциясының күштері
  

№15 Дәріс

• 
  Аяқ-қолдарды дұрыс өлшеу. Аяқ-қолдарды өлшеу кезінде адамның дұрыс орналасуы
  
• 
  Буындардағы қозғалыс көлемі
  
• 
  Ангулография мен ихнография
  

• 
  Ангулография мен ихнография
  

• 
  Сыртқы күштер, тірек реакциясының күштері
  

№ 15 Практикалық сабақ

• 
  Бақылау сұрақтары
  
• 
  Есептер.
  

Биомеханикадағы тестілер

• 
  Гониометрия мен циклография
  

Дияров А.С. Биомеханика (зертханалық жұмыстар). Орал, 2004

Донской Д.Д. Биомеханика физических упражнений. М., 1960.

Донской Д.Д., Зациорский В.М. Биомеханика. М., ФиС, 1979.

Дубровский В.И., Федорова В.Н. Биомеханика. М., 2004,

Практикум по биомеханике. М., Физкультура и спорт, 1980,

3. 
   Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі
   

• 
  Графикалық есеп тапсырмалары, типтік есептер т.б.;
  
• 
  Орындалу уақыты;
  
• 
  Бақылау түрлері( тестілер, экспресс-сұрақтар, рефераттар, есептер, баяндамалар т.б.).
  

Кафедра: Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесін оқыту

Тьютор: Рыскалиев Саят Нұрболатұлы

Пән: Дене жаттығуларының биомеханикасы

Кредит саны: 2

5. 
   Пән бойынша дәрістердің қысқаша мазмұны
   

• 
  Адам денесінің топографиясы
  
• 
  Өсьтер мен жазықтықтар
  
• 
  Адам денесінің ауырлық орталығы туралы түсінік
  
• 
  Ағза, мүше, мүшелер жүйесі, ұлпалар.
  

Пән. Мақсаты, маңызы. Мазмұны және зерттеу тәсілдері. Тарихы.

Кең мағынада тіршілік жүйесіне немесе биожүйелерге жататындар:

• 
  тұтас ағза (мыс., адам);
  
• 
  олардың мүшелері мен ұлпалары, сонымен бірге сұйықтықтар мен газдар;
  
• 
  ағзалардың жұптасуы (екі акробаттың бірге жұмыс істеуі, күреске қатысушылар).
  

Спорт биомеханикасы пән ретінде дене қимыл-қозғалыс жасау үрдісінде адамның қозғалуын зерттейді. Спортшының қозғалу әрекеттерін жүйе түрінде қарастырады (тану объектісі). Қозғалыстардың механикалық және биологиялық себептерін зерттеп әртүрлі жағдайлардағы қозғалу әрекеттерінің ерекшеліктерін қарастырады.

Биомеханика жалпы, дифференциалды (бөлшектену) және жеке (дара) болып үшке бөлінеді.

Жалпы биомеханика тыңғылықты теория мәселелерін шешеді, оның үстіне адам қалай және неге қозғалатынын білуге болады. Бұл саланың дене тәрбиесіне және спортқа тигізетін пайдасы зор.

Дифференциалды биомеханика жеке адам мен топтардың қозғалу мүмкіншілігімен қозғалу әрекеттерін зерттейді. Олардың жасына, жынысына, денсаулығының жағдайына, дене дайындығына т.б. байланысты зерттеледі.

Дара (жеке) биомеханика техникалық сұрақтар мен тактикалық дайындықты егжей-тегжейлі қарастырып жеке спорт түрлерімен жалпы денешынықтыру мәселелерімен айналысады. Негізгі мақсаты-адамдардың-әрбір жаттығуларды дұрыс орындап қозғалыс-қимыл мәдениетін өздігінен меңгеру болып есептеледі.

Спорт биомеханикасының негізгі тәсілі-зерттеу тәсілі, құбылыстардың заңдылықтарын ашу және тану.

Биомеханика тәсілі жалпы күйде негізінде талдау жүйелілігімен жинақтау жүйесінің сандық көрсеткіштерін пайдалана отырып қозғалу модельдерін жасау.

Биомеханика-экспериментальді ғылым, сондықтан тәжірибелерге сүйене отырып қозғалыстарды зерттейді. Сандық ерекшеліктері әдейі аспаптар арқылы тіркеліп, мысалы: жылдамдық траекториясы, үдемелі қозғалыстарды айыра білетін және өзара салыстыра алатын болуы керек. Оларды сипаттап, қозғалу жүйесін арнайы ережелер арқылы бөлшектеп, оның құрамын анықтайды. Бұл қозғалу әрекеттерінің талдау жүйесі болып табылады.

Жүйедегі бөлшектердің өзара байланысу әдістері, заңдылықтарының структуралық құрылымын көрсетеді. Сандық сипаттаманың өзгеруі бір-біріне әсері (элементтерінің) жүйенің бүтіндігін, себептерін анықтайды. Бұл қозғалу әрекетінің жинақтау жүйесі болып табылады.

Есептеу техникаларын пайдалана отырып, қозғалу үрдістерін реттейтін қолайлы нұсқаларды іздестіреді.

Қазіргі кезде биомеханикалық зерттеулерде кеңінен пайдаланатыны функциональді тәсіл.

Спорт биомеханикасының дамуына себепші болған денешынықтыру мен биологияның сонымен бірге ғылыми техникалық үрдістің әсері көп болды. Қозғалыстарды зерттеу жаңа күрделі кешенді тәсілдер арқылы жүреді. Биомеханиканың дамуына механиканың, әсіресе оның жаңа бағыты әсер етті. Барлық тіршілік өздерінің қозғалу әрекетінде сол механика заңдылықтарына бағынатындығы анықталды. Математиканың да, механиканың дамуында шешуші роль атқарса, соңынан бөлек білім саласына айналды. Тек жиналған материалмен статикалық өңдеу ғана емес, жеке зерттеу тәсілдерімен де ерекшеленеді. Биомеханика саласына биология ғылымының, соның ішінде анатомияның және бөлініп шыққан физиология деректері пайдаланылады.

Биомеханиканың өзінде де басқа салалар параллель дами басады. Механикалық сала Д.Борелли жұмыстарымен басталып В.Браун және О.Фишермен жалғастырылды. Адамның қозғалу заңдылықтарына механикалық жолмен келу себебі, ең бірінші қозғалу үрдістерінің сандық көлемін анықтау болып табылады. Физика көзқарасынан тірек-қимыл аппаратының құрылысы мен қасиетін анықтайды.

Келесі функциональді-анатомиялық саланы П.Ф.Лесгафт, И.М.Сеченов, М.Ф.Иваницкий және басқаларының еңбектерімен буындағы қозғалыстарға талдау жасау мен шектелген, бұлшық еттердің қатысымен денені бір қалыпта ұстау және оның қозғалыстарын анықтау болып табылады. Қазіргі уақытта бұлшық еттің электр қозғыштығын аспаптар арқылы жазу (электромиография), уақытымен бірге бұлшық еттің қатысын, жеке топтардың келісіп жұмыс істеуін анықтау.

Физиологиялық салада нервизм теориясының арқасында ЖНҚ (жоғарғы нерв қызметі) және нейрофизиология жетістіктерінің ықпалында дамыды.

Бернштейннің зерттеулері қозғалуды басқаратын негізгі үрдісті ашты, олар:

• 
  бұйрықтардың (импульстердің) нерв жүйесіндегі белгілі бір жағдайларға бейімделуі (бір бағытта);
  
• 
  берілген тапсырма қозғалыстарының ауытқуын жою.
  

Жоғары дәрежедегі спортшыларды даярлау, спорт техникасының және оның тәсілдерінің күрделенілуі биомеханиканың терең негіздерісіз мүмкін емес.

Биомеханика биология ғылымдарының бір саласы ретінде өзінің зерттеу тәсілдерімен математикаға, физикаға жақындап келеді. Жалпы биомеханика биофизиканың бір тармағы ағзаның ішкі биожүйесін зерттей келе кибернетика идеяларын пайдаланып және ғылыми-техникалық үрдіске өз үлесін қосып отыр. Биомеханикалық тәсілдерде жоғарыда аталған ғылымдардың тәсілдері пайдаланылып екеуі де қатар жүруі мүмкін.

Дамып келе жатқан инженерлік биомеханика бионикамен байланысса, инженерлік психология («адам және машина»), роботтарды жасаумен және басқа да техникалық аспаптар адамның еңбегін жетілдіретін мүмкіншіліктер жасау болып табылады. Медициналық биомеханика протездер жасау мен ортопедияда, емдеу дене тәрбиесінде (шынықтыру) шешуші роль атқарады. Ғарыш медицинасында ғарышкерлерді әзірлеуде, олардың жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз ету (әсіресе салмақсыздық кезінде) және ғарыштағы қимыл әрекеттерін бақылау.

Биомеханика тәсілдері мен заңдылықтары дене тәрбиесінің тәсілдерін және теориясын жетілдіре түседі, сонымен бірге дәрігерлік тексеру, спорт пен тәлім-тәрбие беруде де пайдаланылады.
Адам денесінің қозғалыстарының биомеханикалық көрсеткіштері
Адамның қозғалуын зерттей келе сандық көрсеткіштерінің механикалық жағдайын, қозғалу қызметін және сол қозғалыстарды өлшейді. Былай айтқанда дененің биомеханикалық көрсеткіштерін (пропорциялары, көлемі, салмақтың бөлшектенуі, буындардың қозғалғыштығы т.б.) және бүкіл дене мен оның бөлшектерін тіркейді.

Биомеханикалық көрсеткіштер-биожүйенің механикалық жағдайының көлемі мен өзгеру тәртібі болады. Биожүйенің механикалық жағдайы және тәртібі өзгермелі сипатпен ерекшеленеді. Биомеханикалық көрсеткіштер- адам денесін механикалық қозғалыс объектісі ретінде қарастырады.

Сандық көрсеткіштері өлшенеді, есептелінеді: олардың сандық мағынасы бар, және бір өлшемі екінші өлшеммен байланысты (жылдамдықтың өткен жолдың уақытына байланысы, мысал болады). Сандық көрсеткіштерді қарастыра келе, анықтама беріп (оның не екенін) және өлшем тәсілін орнатады (немен өлшенеді). Сапалы көрсеткіштерін сөз ретінде жазып, дәл сандық өлшемі көрсетілмейді (мыс.: қуатты, еркін, бір қалыпты, байсалды, жұлқынып ж.т.б.).
2 апта

Кредит сағаты 2

Тақырып: Кинематика

Дәріс мазмұны:

• 
  Механикалық қозғалыстар
  
• 
  Жылдамдық
  
• 
  Үдеу
  
• 
  Шеңбер бойынша қозғалу. Орталықтан тепкіш және тангенциальді удеулер.
  

Адамның қозғалу кинематикасын, қозғалу геометриясын анықтап және уақытқа байланысты өзгеруін қарастырады, бұнда есепке масса мен әсер етуші күш ескерілмейді. Ол тек қозғалыстың сыртқы көрінісін ғана береді. Қозғалыстың пайда болуы мен өзгеруін динамика зерттейді.

Адам денесінің және оның қозғалысының кинематикалық көрсеткіштері бұл кеңістік пен уақыттағы адамның (орны) және қозғалу мөлшері: кеңістіктегі, уақыттағы және кеңістікті-уақыттағы болып бөлінеді.

Кинематикалық көрсеткіштер дене көлемі мен оның бөлшектерін салыстыруға жағдай туғызады, сонымен бірге әр спортшының қозғалу ерекшеліктерін де ескереді. Осы көрсеткіштерді тіркеу арқасында спортшылардың шеберлігін жекелеуге, қозғалыстың қолайлы шешімдерін іздеуге мүмкіндік туғызады.

Адаммен спорт саймандарының қозғалыстарын өлшеу үшін бір таңдап алынған дененің салыстырмалы жағдайын, немесе барлық қозғалыстардың бәрін салыстырмалы түрде қарастыру болып табылады.

Қашықтықты есептеу жүйесі-шартты түрде арнайы алынған қатты дененің, осыған орай басқа денелердің әртүрлі уақыттағы орнын анықтау. Дүниеде абсалютті қозғалмайтын дене жоқ, барлығы қозғалыста болады. Кейбір денелердің қозғалуы соншама, олардың жылдамдығы (үдеуі) тым аз, сондықтан берілген мақсатқа жету үшін жеткіліксіз-инерциальді жүйелер есебіне жатады. Жер және сонда орналасқан (жолдар, шаңғы ізі, гимнастика саймандары т.б.) денелер қозғалыссыз байланыста болады. Бұндай жүйеде тыныштықта жатқан денелер ешқандай күштің әсерін байқамайды, сондықтан ондағы қозғалыс күштің әсері болмай қозғалмайды.

Басқа денелер белгілі бір үдеумен қозғалады да, берілген мақсатты шешуге кәдімгідей ықпал жасайды- бұлар инерциальді емес жүйелер есебіне жататындар (жылжып келе жатқан шаңғы, теңселіп тұрған шығыршық ж.т.б.). Бұндай жағдайларда есептеу тәсілі және қозғалыстардың ерекшеліктерін түсіндіру өзгеше, оны ескерген жөн.

Қозғалыстарды жазып көрсету үшін табиғи, векторлық және координаталық болып үшке бөлінеді. Табиғи тәсілінде нүктенің орнын-доғалық координата анықтайды (нөлден бастап есептейді, алдын-ала белгілі бір траекторияда). Векторлық тәсілде нүктенің орны радиус-вектормен анықталады (сол жүйенің нөлінен бізге керек нүктеге дейін). Тік бұрышты координата тәсілінде (жазықтық пен кеңістікте) екі нүктенің перпендикуляр қиылысқан жерін алады.
...Уақыт есептеу жүйесіне айқын бастамасы мен есептеу бірлігі кіреді. Уақыт есептеу бастамасына: а) түн ортасы-барлық мекемелерде, көліктерде, байланыс бөлімдерінде т.б., ә) түн ортасы және тал түс-өмір жағдайында; б) арбитрлердің (судьялардың) уақыты-жарыс кезінде (сек., 60 сек-1минут, 60 минут- 1 сағат), сонымен бірге секундтың үлестері-ондық, жүздік, мыңдық (миллисекунда). Қозғалыстағы уақытты кейде кері қарай есептеуге болады-мыс., 0,02 сек соққыға дейін, аяғының тіректен босауы- 0,05 сек бұрын т.б.).

Кеңістіктік көрсеткіштер арқылы қозғалыстың басталуы мен аяқталуын (координата бойынша) және қозғалыстарды (траектория бойынша) анықтауға болады. Адамның қозғалысын не денесін бір нүкте түрінде, немесе бір қатты дене жүйесі деп қарастыруға болады. Егер дененің қозғалуы оның көлемінен әлдеқайда көп болса, онда адам денесін бір материальді нүкте түрінде қарастырады. Денені қатты деп, оның қозғалуы кезінде бөлшектері немесе ұлпалардың бөлшектенуін (пішінінің өзгеруі) оны есепке алмай тек, қана оның көлемін, кеңістікте орналасуын және бағытын ескереді.

Адамның денесін денелер жүйесі түрінде қарастырады, егер дене бөлшектерінің ерекше қозғалыстары өте маңызды болса, қозғалыс әрекеттерін орындауға әсерін тигізеді.

Сызықтықтың бойында нүкте бір координатамен анықталса, жазықтықта-екі, кеңістікте-үш координата мен анықталады.

Жұмыс кездерінде (практикада) 1) бір қандай болмасын нүктенің орнын анықтау (мыс.; жалпы масса орталығын (ЖМО) немесе тіреу нүктесін табу; 2) дене кейпін анықтау (бөлшектердің өзара орналасуы); 3) дененің қозғалу бағытын анықтау (денеден өткен бастама сызығы арқылы).