Меңгерген білімді тексеруге арналған сұрақтар

№ 10 Дәріс

Осындай технологияның зиянды жемістерінің бірі интернет болып табылады. Интернет дүние жүзінің қай жерінде не болып жатқанын білу, қажетті мағлұматты керек уақытта алу және біздің қолымыздағы мағлұматтың басқа жерге жетуін қамтамасыз етеді. Бұл шынымен де үлкен жеңілдік және бұл жеңілдікті адамдар барынша көп пайдалануда. Бұл құралдарды мағлұмат алу және ойын-сауық үшін қолдану да тәуелділікке әкеліп соғуы мүмкін. Тәуелді адамдардың интернетке кіру немесе компьютер ойындарын ойнау әдеті күнделікті өмірін ұмыттыратындай дәрежеге дейін жетеді. Адам көп уақытын компьютермен өткізіп, компьютер қолданбаған кезде мазасызданады, оны сағынып, бұл істі тастау немесе азайту шаралары нәтижесіз болып шығады. Бір мезгіл ойын ойнамаса, немесе аз ойнаса, бәрібір ойнауды арттырады.

Тәуелділік, жалпы алғанда, өмірдің басқа салаларына қанағаттанбауды білдіреді. Адамды қоғамдық өмірден басқа белсенділіктен алыстатып, шын өмірді ұмыттырады. Интернет пен компьютерге тәуелді адамдар интернет қолданбайтын адамдардың қасында өздерін мазасыз сезіне бастайды. Қоғамға жабайы тұлға болу көбінесе компьютермен көп уақыт өткізетін балаларда байқалады. Мысалға, мектеп немесе достарының ұйымдастырған саяхат, пикник және әртүрлі іс-шараларға қатыспайтын балалардың ең жақсы досы компьютер болып табылады.

Ол балалар әрдайым интернетті немесе компьютер ойынын ойлап, проблемаларды ұмыту үшін немесе көңіл-күйлері нашар болғанда компьютердің басына отырады. Бұл үшін көп ақша жұмсаулары да мүмкін. Ұйқылары бұзылып күндіз бен түні ауысып кетеді. Ұйқысыздықтан денсаулық проблемалары, ұмытшақтық пайда болады. Интернет тәуелділігінің карта ойындарындағы құмарлыққа ұқсас жақтары көп болады. Бір ғана маңызды айырмашылығы материалдық шығының болмауы. Сонымен қатар, интернет арқылы, материалдық зиянға ұшыраған адамдар да баршылық.

Аддиктивті әрекет–қылықтың белгілі бір түрі бола отырып, интернет тәуелділік өз эмоционалды–психикалық көңіл–күйін трансформациялау әдісі арқылы күнделікті өмірден кетуге деген бағыттылықпен сипатталады. Бұл сәтте адам тек өз жұмыстарын артқа қарай итермей, сондай–ақ оның психикасының жұмысы бәсеңдейді, кейде дербес жеке тұлғалық дамуы тоқтатылады. Адамдар өз өмірінің түрлі проблемаларын шешуден құтылғандай болады. Ресей психологтарының мәліметтері бойынша компьютерлік ойын ойнайтын адамдардың 10-14% оған тәуелді болады екен. Бұл тәуелділік кез–келген шақта пайда болуы мүмкін, алайда жеткіншектер оған әлде қайда бейімдірек болып табылады.

Бала виртуалды реалдылыққа қай себептермен енеді? Себептердің бірі көңіл көтеруге деген құмарлық, оның балалар түрлі компьютерлік ойындардан ала алады. Басқа себеп баланың қараусыз қалуы, яғни ата–ананың бос еместігі соншалықты, тіпті өз баласына да уақыты жетпейді. Мұндай ата–аналар баланың сезімдері, күйзелістері, мектептегі жоғары нәтижелерімен қызықпайды, өз баласының не қалап, қандай өмір сүріп жүргендігі жайлы білмейді. Олар жай ғана балаға компьютер сатып алады, бұл арқылы олар ата–аналық парыздан құтылғандай сезінеді.

Бала болса, толық еркіндікте, өзімен–өзі. Келесі себеп ата–ана немесе оны орнындағы адамдар арасындағы үнемі ұрыс–керістер. Мұндай жанұяларда эмоционалды–психологиялық күйзеліс орын алған. Виртуалды реалдылыққа қашудың тағы бір себебі сыныптас немесе құрдастары жағынан көрсетілетін физикалық, эмоционалды–психологиялық зорлық көрсетулер. Ата–ананың айырылысуы да бұған себеп бола алады. Ата–анамен, құрдастарымен, кластастарымен немесе өзі үшін маңызды адамдармен қарым–қатынастың жетіспеуінен де Интернет тәуелділік пайда болады. Баланың өзін–өзі бағалау деңгейінің төмен не жоғары болуы виртуалды реалдылыққа жүгінудің себебі болуы мүмкін.

Егер де баланы өз жанұясы, ата–анасымен қарым-қатынасы немесе өмір сүру ерекшелігі қанағаттандырмаса (мысалы, ата–анасы ішімдікті көп қабылдайды), мұндай жағдайларда балада өз жанұясынан жансыну сезімі пайда болады, оның нәтижесінде виртуалды әлем баланы толық өзіне сіңіріп алады. Егер де жанұяда ата–ана балаға қатыгездікпен қараса, зорлықты көрмеу мақсатында виртуалды әлемге кіріп кетеді. Бұл жаңа шындықта оны ешкім ренжітпейді, ол әрқашанда өзін–өзі қорғай алады, ол күшті әрі жеңімпаз болады. Оның «өмірлерінің» саны ештеңемен шектелмеген, ал егерде дұрыс болмай кеткеннің өзінде–ақ ол кез–келген сәтте ойынды басынан бастай алады.

• 
  көтеріңкі көңіл-күй және компьютердің алдындағы эйфория сезімі;
  
• 
  тоқтау дың мүмкін еместігі;
  
• 
  компьютер алдында өткізілетін уақыт көлемінің артуы;
  
• 
  жанұя және жолдастарын елемеу;
  
• 
  компьютерден алыс кездерде бос болу сезімі, депрессия, мөлшерден тыс қозу;
  
• 
  өз қызметі жайлы қызметкерлеріне немесе жанұя мүшелеіне жалған айту;
  
• 
  жұмыс немесе оқудағы проблемалар.
  

• 
  карпальды канал синдромы (бұлшықеттің ұзақ күйзеліске ұшырау мен байланысты қолдың жүйкелік жолдарының туннельдік жолдарының зақымдануы);
  
• 
  көз сұйық затының құрғауы;
  
• 
  бас ауруы;
  
• 
  омыртқа ауруы;
  
• 
  уақытында тамақтанбау;
  
• 
  жеке гигиенаны сақтамау;
  
• 
  ұйқының бұзылуы.
  

• 
  электрондық поштаны тексеруге деген бағыттылық;
  
• 
  келесі он-лайн сеансына алаңдаушылық;
  
• 
  он-лайн уақытын арттыру;
  
• 
  итернетке төленеін ақшаның артуы.
  

• 
  интернетке толық ену;
  
• 
  желіде өткізілетін уақытты үнемі арттырып отыру;
  
• 
  интернетті пайдалануды тоқтату кезіндегі тынымсыздық сезімдері;
  
• 
  уақытты басқарумен байланысты проблемалар;
  
• 
  қоршаған ортамен (жанұя, мектеп, жұмыс, достар) проблемалар;
  
• 
  желіде өткізген уақыт жайлы жалған айту;
  
• 
  интернетті пайдалану кезіндегі көңіл-күй өзгерісі.
  

Интернет тәуелділікке бейім адамдар интернетке аддекватты қарайтын адамдардан ерекшеленетіні анық нәрсе. Интернет тәуелділік белгілерінің пайда болуын анықтауға зерттеулер жүргізілуде. Олар Интернет тәуелділігі қалай пайда болады, неде көрінеді, оны қалай емдеуге болады деген сұрақтарға жауап іздеуде болды. Зерттеуді шетел психологтары М.Шоттон, Ш.Тэкл және К.Янг жүргізді. Және мынандай ой қорытындыларына келді:

• 
  Ата–ана Интернеттегі ойыннан біраз уақытқа көңіл бөлуді сұрау кезінде, жеткіншек оны істеуге айқын қарсылығын білдіреді.
  
• 
  Баланы компьютерден алып тастаудың өзінде де ол өте қозулы күйде болады.
  
• 
  Компьютердегі программаларды жаңарту және жаңа ойындар сатып алу үшін бала көп қаражат жұмсайды.
  
• 
  Жеткіншек үй жұмысы, міндеттері, сабақ жайлы ұмытады.
  
• 
  Қоректену және ұйқы графигі толық бұзылады, бала өз денсаулығын сақтамайды.
  
• 
  Өзін үнемі сергектік күйде сақтау мақсатында жеткіншек кофе және басқа психостимуляторларды көп пайдаланады.
  
• 
  Компьютер алдында көп қоректенеді.
  
• 
  Компьютер алдында ойнау немесе жұмыс істеу барысында бала эмоционалды көтеріліс сезеді.
  
• 
  Қоршаған адамдармен үнемі түрлі Интернеттік тақырыптарда әңгімелесу басталады.
  
• 
  Компьютер алдында эйфория сезімін сезеді.
  
• 
  Өзінің компьютерлік фантастика әлеміне келесі енудің ұсақ–түйегіне дейін ойластырады және оған жағдай жасайды. Ал бұл көңіл–күйдің көтерілуіне жағдай тудырады, барлық ойларын билейді, ол жайында армандайды.
  

бұзылыстар; омыртқа, жауырын, қолдарында аурулық сезімдер пайда болады, ал көз алмаларының үнемі қозу жағдайында болуы көз ауруларының пайда болуына жағдай туғызады. Егерде бала келесідей әрекеттер жасайтын болса, ата–ана мен жақындарға көңіл аударған жөн:

• 
  Компьютерден алыстамай ішіп жейді, сабағын оқиды.
  
• 
  Компьютер қасында түн өткізе бастайды.
  
• 
  Компьютер алдында отыру үшін мектептен қала бастады.
  
• 
  Пәтерге кіре салысымен компьютерге бағытталады.
  
• 
  Тамақ ішу, тіс тазалау, шашты тарау, киім ауыстыруды ұмытып кетеді (бұдан бұрын ол байқалмаған болатын).
  
• 
  Компьютер сынып қалған жағдайда қозулы, агрессивті күйде болады, немен айналысарын білмейді.
  
• 
  Компьютер алдына отыруға тыйым салынса, бопсалап қорқытады.
  

№ 11 Дәріс

1. 
   Агрессивті мінез – құлықтың көріністері
   
2. 
   Агрессия реакцияларының формалары
   
3. 
   Агрессиялы әсердің түрлері
   

Агрессияның және жоғарғы алаңдаушылықтың негізі жиі ерте балаық шақта пайда болып, тұрақтанып кейінгі кештеу жаста бекітіледі. Агрессия реакциялар формаларын келесі түрде бөліп көрсетуге болады:

- Жанама агрессия –бұрма жолдарымен жасалынатын бір адамға бағытталған әрекет, сондай – ақ ешкімге бағытталмаған долылық көріністері (айғай, аяғымен тепсіну, жұдырықпен стол үстін ұру, есіктерді қатты серпу);

- Вербальді агрессия - негативті сезімдердің белгілі бір форма ретінде (айғай, ұрысу, у – шу, бүлдіру, сондай – ақ сөздік жауаптар арқылы қорқыту, серу) білдіреді;

- Тітіркенушілікке бейімділік–беделдікке немесе басшылыққа қарсы бағытталған оппозциондық мінез–құлық мәнері. Ол қалыптасқан заң мен дәстүрге қарсы белсенді күресті ұйымдастыруға дейін өсуі мүмкін.

Мінез–құлық ауытқушылығы бар балалармен коррекциялық жұмыстың өз ерекшелігі бар. Жеткіншекпен жеке жұмыс өте тиімді. Ең бірінші, жанұямен жұмысты қатар жүргізу қажет. Жанұялық қарым–қатынас диагностикасынан кейін үйлесімсіздік сатысына қарай психокоррекциялық жұмысты жеке және топтық түрінде жүргізуге болады. Бірақ негізгі жұмыс жеке жеткіншекпен бірге жүргізілгені дұрыс. Агрессивті балалардың мінез құлқын тәртіпке келтіруде мына бағыттарда жұмыс істеу қажет:

1. Ашу – ызаны қолдануға болатын жағдайды үйрету;

2. Балаларды әр түрлі өзін - өзі ұстай алуға, өзін - өзі басқару әдісіне үйрету;

3. Шиеленіскен жағдайларда сөйлесу дағдыларын қалыптастыру;

4. Адамдарға сену, жаны ашу сияқты қасиеттерді қалыптастыру.

Агрессивті мінез – құлықтың қалыптасуына әсер ететін шартсыз факторлардың бірі – жанұядағы қатынас. Көптеген шет елдік зерттеулер көрсеткендей агрессивті балалардың ата – аналары физикалық жазаларды қолдануға бейім болған және бір – бірімен келісушілік болмаған, балаларға жек көрушілік қатынаспен және эмоциялық суықтықпен қараған. Жасөспірімдердегі агрессивтілікті зеттей келе жанұяның үш нұсқасын сипаттайды:

1. Ата – анасының біреуі агрессивті болғандықтан және агрессивтілік және қылмыстық тенденцияны туындататын күрделі конфликтер себебінен бала агрессивті болады.

2. Ата – анасының ешқайсысы агрессивті болмайды. Ата – аналары агрессивті емес, балаларын қатал жазалаушы және жанұялық конфликт аз болған, бірақ балалар физикалық жазалануға ұшырайды.

3. Баланың агрессивті мінез – құлқына шектен тыс қамқоршылық жанұяның ішінде бекітіледі. Тек осының салдарынан бала нақты сол агрессивті мінез – құлықтың шектен тыс болуы да зиян болады.

Бала міндетті түрде өзінің ашу ызасын ішіне жинауға мәжбүр болған жағдайда оның агрессивті сезімдері соғұрлым күшейе түседі. Қатал жазалау жаңа фрустрацияларға әкеледі. Яғни сол жағдайлардан шығар жол таппаған кезде жаңа агрессивті сезімдерге әкеледі. Егер бұл қайталанатын болса, негативті шиеленісті іздеу ретінде қарастырылатын мінез – құлықтың моделі қалыптасады. Жасырын агрессивтілік болған жағдайда балада мазасыздану және жайсыздық пайда болады. Агрессивті мінез – құлыққа анасының және әкесінің ашуын көтере алмаған жағдайда және фрустрацияға жауап бере алмаған кезде балада мазасыздану жоғарылай бастайды. Агрессивтілік туралы Сирстың ойы қисық сызықты түрде көрсетілген болатын.

Қазіргі жаңа психологиялық бағыттарда агрессия мәселесі өте аз зерттелінуде, алайда соған қарамастан оған көптеген теориялық және эксперименттік зерттеулер арналды (С.Н. Еникополов, 1976, Л.П. Колчина, 1976, Т.Н. Курбатова, 1996, Л.М. Семенюк, 1991, А.И. Фурманов, 1996, С.М. Шурухт, 1996 және басқалар). Бұл жұмыстарда Ресейдің әр түрлі мекенді елдерінде тұратын адамдағы агрессияны жыныстарына, жастарына, білімдеріне, кәсіптеріне, ұлтына, мәдениетіне қатысты зерттеді. А.К.Осницкийдің зерттеулері көрсеткендей балалар агрессиялы мінез – құлық модельдері жайлы білімдерді үш түрлі ақпарат көздерінен алады екен.

Жасөспірімдік жастағы балаларда ішкі және сыртқы конфликт күшейеді, мәселен, жоғарғы қобалжу, күмәнданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез – құлықтағы қатыгездік , агрессиялық ерекшеліктердің туындауына әкелуі мүмкін. Жеке даралықты қалыптастыратын әр түрлі қызығулардың жоқтығы, бос уақыттың молдығы деликвентті мінез – құлықты дамудың негізгі шарты, агрессиялы мінез – құлқын зерттеудің жүйелік негіздері агрессиялы мінез – құлықтың мотивтерінің бірі болып табылатын жағымсыз мінез – құлықтың сипатын көрсетеді. Жасөспірімдердің агрессиялы мінез – құлықтарының мотивтеріне кино мен теледидардың әсерін жатқызуға болады. Осыған байланысты агрессиялы әсердің төрт түрлі мәселелері қозғалады:

- меңгеру эффектісі, яғни коммуникация арқылы қалыптасқан агрессияның туындауын не күшейтеді;

- эмоциялық салдар мәселесі;

- катарсис мәселесі,

- жәбірленуді бақылау агрессияны жоғарлата ма әлде төмендете ме.

Эксперименттік зерттеулер көрсеткендей, жасөспірімдер ақпараттық құралдар ақрылы агрессиялы мінез–құлықтың жаңа түрлерін меңгереді: «қабілеттендіруші», «катарсис», «қоздырушы», модельдер.

Меңгерген білімді тексеруге арналған сұрақтар:

№ 12 Дәріс

1. 
   Психологиялық қызмет жайлы түсінік
   
2. 
   Психологиялық қызмет жұмысының мақсаты мен бағыттары
   

Психологиялық қызметтің шығуы мен даму жолы әлемдік әдебиетте, бұрыңғы кеңестік заманда құлаш жайып, кең ауқымда камтылмаған мәселелер қатарына жатады.

Психологиялық кызметтің алдына қоятын максат-міндеттерінің бірі -өскелең ұрпаққа гуманистік тұрғыдан тәлім-тәрбие беру, олардың жан-дүниесінің сырын терең біліп күнделікті тіршілікте ойдағыдай жүзеге асырудың кажеттігі. Бұл бағытта жалпы білім беретін қазақ мектептерінде психологиялық кызметті жандандырудың ережесі жасалған. Әрине, ол Ереже тек психолог мамандарға ғана емес, өскелең ұрпактың тәлім-тәрбиесімен шұғылданатын ұстаздар, тәрбиешілер, ата-аналар және қалың оқырман кауымға кажетті көмекші құрал болар еді.

Қазіргі кезде мектептегі психологиялық қызметтің қамтитын салалары: психологиялық кызметтің мазмұны мен түрлері, профилактикалық істер, диагностикалық жорамалдар, түзетулер мен консультациялык жұмыстар, мектептегі ұстаздар мен ата-аналар арасында жүргізілетін психологиялық әр түрлі шаралар, сондай-ақ мектептегі психолог маманының атқаратын қызметі мен түрлі бағытта жүргізетін зерттеу жұмыстары.

• 
  Орта білім беру мекемелеріндегі психологиялық қызмет жұмысының бағыт-бағдарын анықтау;
  
• 
  Жеке тұлғаның интеллектуалдық ақыл-ой қабілетінің дамуын, танымдык құбылыстарын, тәрбиелік деңгейін зерттеу;
  
• 
  Әр баламен (дарынды, тәрбиесі қиын, денсаулыгы томен, жаңадан келген, өз еркімен қатысушы) жұмыс жүргізу;
  
• 
  Оқушы, мұғалім, ата-ана оқушы қарым-қатынасын, жаңадан ендірілген пәндер мен таңдаулы курстардың берілу деңгейш, баска пәндермен үйлесімділігін, кері әсерін зерделеу;
  
• 
  Ұстаздың шығармашылық потенциалын және кэсіптік түлгалық бағытын, типологиялық ерекшеліктсрін, өзін-өзі дамыту кабілетін анықтау. Педагогикалық ұжымда, психологиялық ахуал тудыру;
  
• 
  Ата-аналардың мектептегі оқу-тәрбие үрдісімен психологиялық карым-қатынас байланысын қалыптастыру, нақты мәселелерді шешу барысында жұмыстар жүргізу;
  
• 
  Топтағы жағымды және конфликтілік, позицияны (ұстаушылар, топтан сырттап қалушылар анықталып) сынып жетекшісше, пән мұғалімдеріне арналған психологиялық кеңес, консилиумдар өткізу;
  

Педагогикалық ұжымның мектеп әкімшіліктің, кафедра жетекшілерінің, мектеп оқушыларының сұранысымен:

• 
  I сынып оқушыларының мектепке бейімделуі, психологиялық жағымды жағдай тудыру; қызығушылығын арттыру;
  
• 
  пәндерге кызығушылығын, байқампаздығын қалыптастыру;
  
• 
  педагогикалық ұжымның шығармашылық потенциалын арттыру;
  
• 
  жаңадан енген пәндерге қызығушылыгын ояту, калыптастыру;
  
• 
  интеллекту алдық деңгейін анықтау, т.б. сияқты жұмыстар зерделенді;
  

а) психодиагностикалық жұмыс. Яғни әртүрлі психологиялық эдіс-тэсілдер негізінде психологиялық диагноз қою. Психологиялық диагнозды немесе бағалауды психолог диагноз, психолог эксперимен жүргізеді. Олар психологиялық эдіс-тэсілдер арқылы адамдардың психологиялық дамуы жайында ақпарат беріп психологиялық диагноз қояды. Психология ғылымында психодиагностика 1924 жылы Шведцра ғалымы Герман Роршах еңгізген.

ә) психокоррекциялық жұмыс. Психологиялық түзету жұмысын диагностикалық жұмыстардан кейін өткізіледі. Егер де психологиялық ауытқушылыққа жақын болса сонда психолог әр түрлі түзету жаттығу комплекстерін іс жүзіне асырады. Түзету жұмысы бұл жеке тұлғадағы пайда болған ауытқушылықтарды жою жұмысы. Түзету жұмысы көп уақытқа созылатын процесс. Ол топтық және жеке түзету жұмысы болып жіктеледі. Мысалы, жағымсыз эмоцияларды жою. Түзету жұмысы кезінде психолог психотерапевт, невропатолог, нейропсихолог сияқты мамандармен бірігіп жұмыс істеу керек. Мектепте психологиялық түзету оқу үлгерімі төмен және қиын оқушылармен жүргізіледі.

б) психологиялық кеңес беру жұмысы психологтың кәсіби ісі психолог жұмысының осы жұмыс бағыттарының ішіндегі коррекциялық жұмыс бағыты маңызды орын алады.