Қазақстан Республикасыны Оқу-ағарту министрлігі

1 Есеп саясатының теориялық негізі

Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша «Нұрлан» ш/қ есеп саясаты ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын, яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын деп есептейді.

• 
  Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті
  
• 
  талаптарына сәйкес жүргізілуі;
  
• 
  Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
  
• 
  Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
  
• 
  Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
  
• 
  Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
  
• 
  Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу тәртібі(реті);
  
• 
  Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;
  
• 
  Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;
  
• 
  Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
  

• 
  меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және тағы басқа);
  
• 
  салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл шаруашылығы және тағы басқа);
  
• 
  қызметінің көлемі (жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік саны және тағы басқа);
  
• 
  салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы басқа);
  
• 
  қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары мен міндеттері, инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі (перспектива-лық) мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);
  
• 
  ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті барлық бағыттары бойынша);
  
• 
  материалдық базасының болуы (компьютерлік техника мен басқа да оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық-әдістемелік қамсыздандыру және тағы басқалар);
  
• 
  кәсіпорындағы бухгалтерлік мамандарының (қаржы бөлімі қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың экономикалық батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық деңгейі.
  

• 
  Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері.
  
• 
  Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни калькуляциялау жүйесі.
  
• 
  Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату әдісі.
  
• 
  Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
  
• 
  Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары.
  
• 
  Материалдық қорларды бағалау әдістері.
  
• 
  Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
  
• 
  Курстық айырманы есептеу.
  

• 
  нормативтік әдіс (нормативный),
  
• 
  өндірістік өңдеу сатысы (попередельный),
  
• 
  тапсырыстық әдіс (позаказный),
  

• 
  өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
  
• 
  (прямые) шығындар;
  
• 
  тікелей шығындардың жалпы сомасы;
  
• 
  материалдық шығындардың сомасы;
  
• 
  сметалық мөлшерлеме;
  
• 
  өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
  

• 
  нақты немесе нормативті (жоспарланған) өндірістік құн бойынша;
  
• 
  тікелей шығындар бойынша;
  
• 
  жұмсалынған шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша[12].
  

1.2 Есеп саясатының мазмұны және негізгі аспектілері

«Нұрлан» ш/қ есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытша дайында-лады. Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп (экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорын-ның басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.

• 
  Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
  
• 
  Бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
  
• 
  Жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б.
  

• 
  кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
  
• 
  толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек);
  
• 
  есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
  
• 
  шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек) [8-11].
  

• 
  келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау - бухгалтерлік есептің №6-шы "Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар объектісінің бастапқы құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері - олардың өзара келісімі бойынша; тегін берілген объектілер - эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін - нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер - ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
  
• 
  негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің №6-шы "Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); құнын есептен шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (куммулятивтік әдіс); қалдық құнын азайтатын әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі; жою құны - есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып тастағаннан шығады;
  
• 
  негізгі құралдарды жөндеу - жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв қорларын жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
  
• 
  материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық емес активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
  
• 
  болашақ кезеңнің шығыстары - кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда, кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
  
• 
  алдағы шығыстар мен төлем резервтері - кәсіпорын қандай резервтерді және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері, көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және басқалары);
  
• 
  күмәнді қарыздар бойынша резервтері - кәсіпорын түгендеу мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын шығындарын өзі таңдай алады;
  
• 
  қаржылық инвестиция - кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
  

• 
  табысты тану - №5 "Табыс" деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде танылады: табыс сомасы барынша дәлелденген деңгейі бойынша бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары қарастырылуы мүмкін;
  
• 
  тауарды сату бойынша - субъектінің сатып алушыға меншік құқығын беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
  
• 
  көрсеткен қызметі бойынша - есептік күнге жасалған мәміленің біту сатысын барынша дәлденген деңгейде аныкталады; мәмілені жүргізу кезіндегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген деңгейде анықталады;
  
• 
  дивидендтер, пайыздар түріндегі табыстар - пайыздар активтерден алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде танылуы тиіс; роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі бойынша танылуы тиіс; дивидендтер акционерлер оны алу құқын белгілеген жағдайда ғана танылуы тиіс. Жоғарыда аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу әдісі бойынша танылатындығы қарастырылған [17].
  

• 
  негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу бухгалтерлік есепте, оның құнын есірмейтін сызбасының (схемасының) бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
  
• 
  материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске есептен шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы тиіс;
  
• 
  басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең түрде пайдалануына арналмаған, сонымен коса, оның есеп беру талабына сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың Бас жоспарындағы шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе жекелеген шоттарын колдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
  
• 
  өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калъкуляциялау есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін, шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік құнның калькуляциялауы мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
  

2 Есеп саясатын ұйымдастыру тәртібі

1-Сызба.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде ш/қ өз мүліктері мен міндеттемелерін басқа ш/қ-ның мүліктері мен міндеттемелерінен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша), ш/қ өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады, ш/қ өзі таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік қағидасын сактағаны, ал егерде шаруа қожалығында орын алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықталған (белгіленген) кағидасын ұстағаны болып табылады. Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды.

«Нұрлан» шаруа қожалығына 2000 гектарға кететін негізгі шығындар.

• 
  3 – К-700;
  
• 
  3 – Комбайн;
  
• 
  2 – Камаз;
  
• 
  1 – МТЗ;
  
• 
  2 – Т-4;
  
• 
  3 – жеңіл машина;
  
• 
  2 – бензовоз;
  

• 
  2 склад, сыйымдылығы 2мың тонна;
  
• 
  1 мал базасы [11].
  

Шаруа қожалығы 2022 жылы 10 центнерден алып барлығы 2000т бидай алды. Оның 200т келесі жылға тұқымдыққа алып қалады. Сонда сатуға тек 1800т қалады. Орташа есеппен алғанда олар 100-ден тапсырған еді 180 млн тг кіріс кірген. Соның 77млн шығындарға кеткенде пайдасы 103 млн болған еді [12].

2-сызба. Сапалық сипаттамалар

Есептік саясаттың қалыптасуына ШҚ-ның директоры жауапты. Бухгалтерлік есеп жүйесі мен қаржылық есеп берудің ашып көрсетілуі. Табыс және шығын туралы есеп беру №3 БЕБС-на сәйкес жүргізіледі. Есеп берілетін кезеңдегі табыс, шығын баптары таза табыс немесе шығын қосымша көрсетіледі.