Ќазаќстан республикасыныњ білім жєне ѓылым министрлігі

Мазмұны

Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғы-нан бастап қалыптасты, яғни қазақстандық банктік жүйенің небары 13 жылдың тарихы бар.

90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бүл олардың экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл құбылысты олардың қарқынды өсуімен байланыстыруға болады.

ҚР екінші деңгейдегі банктері ҚР Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде қызмет етеді.

Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық банктердің айналысатын қызмет түрі жазыла-ды. Қазақстанда берілетін лицензияның дамыған шет елдер-ден айырмашылыгы әмбебаптығы болып табылады.

ҚР-дағы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемейді, мысалга, инвестициялық-ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығына да тікелей қатысуға толық құқылы.

Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа ҚР Ұлттық банктен валюталық операцияларды жүзеге асыруға бас лицензия алады. Бас валюталың лицензия оларға өз қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар орнатуға, сондай-аң дамыған шет елдерде ез филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық береді.

Сонымен қатар, Қазақстандық коммерциялық банктерге бағалы металдармен операцияларды жүзеге асыру үшін ҚР Ұлтық банкі лицензия береді.

1. 
   Банк ашуға Ұлттық банктен рұқсат алу;
   
2. 
   Әділет Министрлігтде мемлекеттік тіркеуден өту;
   
3. 
   Банк операи,ияларын жүргізуге Ұлттык, банктен ли-
   цензия алу.
   

• 
  рұқсат алу үшін беретін етініші;
  
• 
  құрылтайшылық шарт (түпнұсқа);
  
• 
  банктің жарғысы (түпнұсқа);
  
• 
  банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
  
• 
  құрылтайшылар туралы мәліметтер (Ұлттың банктің
  белгілеген тізімі бойынша);
  
• 
  құрылтаишылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы (заңды тұлғалар үшін);
  
• 
  құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
  
• 
  егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары ҚР-ның резиденті болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік немесе қадағалау органынан жазбаша келісімі;
  
• 
  егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
  асыратын үйым банк ретінде қайта құрылса, онда оның жарғысы, құрылтайшылық шарты, соңғы есептік мерзімге жасалған
  бухгалтерлік балансы, үйымның қаржылық жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
  
• 
  банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы мәліметтер, оның ішінде банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк жүйесінде кемінде — үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі жыл, банк филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде — бір жылдың еңбек тәжірибесі болуы және т.с.с.;
  
• 
  жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);
  
• 
  жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережссі (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);
  
• 
  жаңадан құрылатын банктік несиелік комитеті туралы ережесі (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);
  
• 
  жанадан құрылатын бапктің бизнес-жоспары, оның ішнде болу керек, оның ішінде банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен аукымы, қаржылық болашағы (есеп айырісу балансы, бастапқы қаржылық (операциондық) үш жылға арналған пайда және зиян туралы есебі, маркетинг жоспары (банк клиенттерін қалыптастыру), еңбек ресурстарын қалыптастыру жоспары);
  
• 
  тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы құрылтайшылардың есебі;
  
• 
  нотариалды түрде куәландырылған, құрылтаишылардың атынан өтініш беруге құзыретінің барлығын растайтын құжатты;
  
• 
  басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтері.
  

Ұлттық банк банк ашуға рұқсат алуға берілген өтініштердің есебін жүргізеді.

Үшінші кезеңде банктік операцияларды жүзсге асыру үшін Ұлттық банктен лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап, бір жылға дейін мыналарды орындауға тиіс:

—үйымдастырушылық-техникалық шараларды орындау, оның ішінде Ұлттық банктің нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және құрал-жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді қабылдау;

—жарияланған жарғылык, капшпалды төлеу. Лицензия алуға берген өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды орындағандығын растайтын құжатты беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан бастап, бір ай ішінде Ұлттық банк қарайды. Лицензияның мерзімі шектелмейді және онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі көрсетіледі.

Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады:

— заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

— жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

— банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;

• 
  заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
  
• 
  кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, кайта санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
  
• 
  аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен байланысты тапсырмаларын орындау;
  
• 
  есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
  
• 
  заемдық операциялар: оны төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен ақшалай формада несиелер беру;
  
• 
  заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізу;
  
• 
  сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай ақшасын, қүйма бағалы металын және бағалы қағаздарын басқару;
  
• 
  клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке қатысушылардың таза позициясын анықтау;
  

—ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;

• 
  төлем карточкаларын шығару;
  
• 
  банкнота мен монеталарды және бағалы заттарды инкассациялау және жөнелту;
  
• 
  шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
  
• 
  төлем құжаттарын инкассаға қабылдау (вексельден басқаларын);
  
• 
  чек кітапшаларын шығару;
  
• 
  бағалы ңағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
  
• 
  аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
  

—үшінші тұлғаның атынан ақшалай формада орындалуды көздейтін банктік кепілдеме беру.

Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:

• 
  брокерлік — мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
  
• 
  дилерлік — мемлекеттік және өзге де бағалы қағаздармен;
  
• 
  кастодиандық;
  
• 
  клирингтік.
  

Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ кассаларын, сондай-ақ еншілес банктерін аша алады.

Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін Ұлттық банктің келісімін алуға тиіс. Ол үшін мынадай құжаттарды тапсырады:

— Филиал ашуға рұқсат алу өтініші;

• 
  Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
  
• 
  Бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы мәліметтер. Шетелдік банктердің ҚР аумағында филиалдарын ашуға заңмен тыйым салынады.
  

Банк өкілдігі Ұлттық банктің келісімімен ашылады. Шетелдік банктер өкілдіктерін ашу үшін Ұлттық банкке мынадай құжаттарын тапсырады:

• 
  өкілдік ашуға рұқсат алу өтініші;
  
• 
  өтініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
  

• 
  өтініш жасаушы банктің банктік қызметті жүргізуге арналған лицензиясының барлығын растайтын сол мемлекеттегі банктік қадағалау органының жазбаша расталымы;
  
• 
  аудиторлық үйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық жылға жасалған жылдың есебі;
  
• 
  өтініш жасаушы банктің ҚР аумағында өкілдігін ашуға қарсы еместігін куәләндыратын сол мемлекеттегі банктік қадағалау органының жазбаша хабарламасы;
  

ҚР Ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктерді ашуға берген рұқсатын мынадай негіздерге байланысты қайтарып алуы мүмкін:

• 
  банк тарапынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы туралы шешім қабылдау;
  
• 
  банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
  
• 
  мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жыл ішінде банк қызметіне байланысты жалған мәліметтердің болуы;
  
• 
  мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылдан астам уақытқа дейін банк операцияларын жүргізу лицензиясын алмаған жағдайда;
  
• 
  банк заңдылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген операцияларды жүзеге асыруы;
  
• 
  мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін жарияланған жарғылық қордың сомасын төлемеу.
  

Жарияланған жарғылық қордың 50%-ның ақшалай түрдегі сомасы сол банктің корреспонденттік шотына түсіріліп, ал материалдың құндылықтары бірлескен түрде бағалануына байланысты банкті құрушы акционерлердің жалпы жиналысында акті бойынша қабылданады.

Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы — пруденциялық нормативтер. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы» ережеге сәйкес оларға мыналар жатады:

1. 
   жарғылык, қордың ең төменгі мөлшері;
   
2. 
   меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффии,иенті;
   

3. 
   бір к,арыз алушыға келетін тэуекелдің ең жоғары мөлшері;
   
4. 
   өтімділік коэффищиенті;
   
5. 
   ашык, валюталык, позиция лимиті;
   
6. 
   негізгі қорларға жэне басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған банк инвестициясының ең жоғары мөлшерінің коэффициенті.
   

Банктік жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк Басқармасы бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі деңгейде ғана, сондай-аң ондай сатып алу кез келген пруденциялық нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар және лимиттерді бұзба-ған жағдайда ғана сатып ала алады.

Меншікті капитал (К) — бұл I деңгейлі капитал мен II деңгейлі капитал (I деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктік инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.

Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың біріне сәйкес келуге тиіс:

• 
  жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралың стандартңа сәйкес жасалуы және аудиторлык. корытындымен расталуы тиіс;
  
• 
  жоғарыда аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан қор биржасының ресми тізімінің «А» категориясына енуге тиіс:
  
• 
  жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қарыз рейтинг! Standard & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің «А» рейтингінен төмен болмауға тиіс.
  

• 
  төленген жарғылық капитал;
  
• 
  қосымша капитал;
  
• 
  өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс есебінен құрылған кррлар, резервтер);
  

— материалдың емес активтер (Халыкаралың ңаржы есебіне Халыңаралың стандартына сәйкес банктің негізгі ңызметінің маңсатына алынған лицензияланган бағдарламалың ңамсыздандыру);

• 
  өткен жылдардағы зиян;
  
• 
  ағымдың жылдағы шығыстардың ағымдык. жылғы табыстардан артың сомасы.
  

• 
  ағымдың жылдағы табыстардан ағымдың жылғы шығыстардың артың сомасы;
  
• 
  бағалы ңағаздар мен негізгі ңүралдарды ңайта бағалау мөлшері;
  

• 
  тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25%-нан аспайтын сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
  
• 
  бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің субординарлың қарызы;
  

1) депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;

2) банктің немесе онымен байланысты аффилирленген түлғалар талаптары бойынша кепілдік ретінде ңамтамасыз етілмеуге тиіс;

3. 
   алдын ала (толың немесе жартылай) өтелмеуге тиіс;
   
4. 
   банктің таратылуы барысында соңгы кезекте ңанағаттандырылуға тиіс (акционерлер арасында ңалған мүлікті бөлу алдында).
   

Егер облигация К,Р-ның заңдылыктарына сәйкес шығарылса, субординарлың ңарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін.

Банктің субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде есепке алынады және бес жыл ішінде мынадай мөлшерде қалып, қалғаны қайтарылады:

1-ші жылы — субординарлық қарыздық 80% сомасы;

2-ші жылы — субординарлық карыздық 60% сомасы;

3-ші жылы — субординарлық қарыздық 40% сомасы;

4-ші жылы — субординарлық қарыздық 20% сомасы;

5-ші жылы — субординарлық қарыздың 0% сомасы.

Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктілігі төмендегідей екі коэффициенттің көмегімен есептеледі:

Банктің бірінші деңгейлі капиталының, оның барлық активтерінің сомасына қатынасы 0,06-дан кем болмауға тиіс.

к1=КI-ИК/А

мұнда КІ — бірінші деңгейлі меншікті капитал;

ИК — банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды тұлғалардың субординарлық қарызы;

А ~ банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.

Банктің меншік капиталының, оның тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтеріне қатынасы, 0,12-ден кем болмауы тиіс:
к2 = К/Ар – Пс
мұнда К — банктік меншік капиталы;

Ар — тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан тыс міндеттемелер сомасы. Тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтерді есепке алу барысында кастадиандық келісімшарт негізінде банкке қабылданған ақшалар есепке алынбайды;

П_с — арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша ұқрылған провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының 1,25% асатын со­масы).

3. Бір қарыз алушда келетін тәуекелдің, жоғарғы мөлшері

Бір карыз алушы — ҚР-ның заңдарында немесе жасалған келісімшартта кезделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.

Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдіқ мөлшері мыналардың сомасынан тұрады:

1) банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк талабы;
Банктік ресурстар .Олардың қалыптасуы, реттелуі Банктедің пассивті операциялары
Коммерциялык. банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос акшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін канағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық, банктік пассивтік операциялык. негізінде оның ңызметінің жүзеге асырылуы үшін ңажетті банк ресурстары жинақталады.

«Банк ресурстары» термин «несиелік ресурсына» қарағанда кең ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық опе-рацияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.

Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды. Барлық кәсіпорындар, үйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік к,арыз к,оры деген экономикалың түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттік ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресуртары болып саналады. Несиелік қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті. Сол кезеңдер де банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық. және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюд­жет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтық ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк ресурста­ры нарығы қалыптасып, мемлекеттік қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.

Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.

Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен, факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол сияқты тауарлы-материалдық, құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз «банктердің банкі» болып табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да құралады.

Демек, коммерциялың банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдың қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.

Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.

Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануына, әмбебаптығы мен қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.

Банк ресурстарының құрылымына мыңалар жатады:

1. 
   Банктің меншікті капиталы.
   
2. 
   Банктің заемдык, және тартылған к,аражаттары.
   Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі
   

Қазіргі несиелеу жүйесі қарьіз алушының несиелік қабілетін аньқтау әдістеріне де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік қабілеті — бұл коммерциялың банк балансының өтімділігін қолдау әдісі болып табылады.

Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай қалуға себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты болып келеді. Сондықтан да, банк несиесінің берілуі алдын ала ықпал ететін факторларды оқып-үйрену арқылы несиелік қабілетті оқып үйренуге жағдай жасайды.

Қарыз алушының несиелік қабілеті — бұл қ,арыз алушынын, өзінің к,арыздык, міндеттемелері бойынша толык, жэне уақтылы есеп айырысу к,абілеті.

Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем кабілетінен бір айырмашылығы — онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі төлемсіздікті есепке алмайды, ал жақын перспекти-вадағы қарызды өтеу қабілетін болжайды. Өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып табылады. Егер де қарыз алушының мерзімі өткен қарызы болып,ал балансы өтімді және меншікті капиталдың мелшері жеткілікті болса, онда банкке өткен уақыт-тағы төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілеті бар клиенттер банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.

Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты ңарыз алушыға беретін нақты несиесімен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің дәрежесін керсетеді.

Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті бағалау және несиелік операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке алу банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға мүмкіндік береді.

Әлемдік және отандық банктік тәжірибе қарыз алушының несиелік қабілетінің мынадай критерийлерін бөліп қарайды: қарыз алушының мінездемесі, қаражатты қарызға алу қабілеті; ағымдағы қызметі барысында қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті (қаржылық мүмкіндігі), капиталы, несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік мәміле жасалатын жағдай, бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық негізі, банк стандарты мен қадағалау ұйымдарына несиенің сипатының дәл келуі).

Қаражатты қарызға алу қабілеті қарыз алушының несиеге өтініш беруге, несиелік келісімшартқа қол қоюға немесе келіссөздер жүргізуге құқының болуын, яғни кәсіпорынның не­месе фирманың өкілдерінде белгілі бір өкілеттіліктерінің бол­уын білдіреді.

Қарьіз алушының несиелік қабілетінің ең негізгі критерийлерінің бірі — оның қарыз өтеу үшін ағымдағы қызметінің жүргізілу барысында қаражат табу қабілеті болып табылады.

Қарыз алушының капиталы оның несиелік қабілетінің біршама маңызды критерий болып саналады. Оны бағалауда мынадай екі шарттың маңызы зор:

1. 
   оның жеткіліктілігі яғни Орталық банктің тарапынан жарғылың қордың (акционерлік капиталдың) ең төменгі мөлшеріне қойылатын талабы және қаржы левераж коэффициент
   негізінде талданады;
   
2. 
   несиеленетін операцияларға меншікті капиталды жұмсау дәрежесі, яғни ол банк пен қарыз алушының арасында тәуекелдің бөлінуін куәландырады. Қаншалықты меншікті капитал жұмсалымы көбірек болса, соғұрлым қарыз алушының несиелік тәуекеліне ықпал ететін факторларды қадағалап отыруға мүмкіндік туады.
   

Несиелік операциялар жасалатын жағдайларға елдегі, аймақтағы, салалардағы ағымдық немесе болжанған экономикалық жағдай, саяси факторлар жатады. Бұл жағдай банктің сыртқы тәуекел дәрежесін анықтайды.

Аталып өткен, банк клиентінің несиелік қабілетін бағалау критерийлері несиелік қабілетті бағалау тәсілдерінің мазмұнын анықтайды. Ондай тәсілдер қатарына жататындар:

• 
  іскерлік тәуекелді бағалау;
  
• 
  менеджментті бағалау;
  
• 
  к,арыз алушының қаржылық, тұрақтылығын бағалау;
  
• 
  қаржылық коэффициенттерді бағалау;
  
• 
  ақша тасқынын талдау;
  
• 
  қарыз алушы туралы аппарат жинақтау;
  

Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының қызметін көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және заемдік қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ пайданы алу, бөлу және тиімді пайдаланумен сипатталады.

Қарыз алушының кәсіпорынның несиелік қабілетін бағалау оның қаржылық жағдайына баға беруді сипаттайды. Қаржылық жағдайына баға беруде клиенттің қаржылық құжаттары қолданылады.

Қарыз алушының кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның мынадай төлем қабілетіне байланысты:

1) шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақтылы қанағаттандыру;

2. 
   несиені қайтару;
   
3. 
   жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу;
   
4. 
   бюджетке төлемдерді және салықтарды төлеу.
   Қарыз алушының қаржылық жағдайы жақсы болса, ол барлық міндеттемелері бойынша есеп айырыса алады.
   

Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер ретінде Қаржы министрлігі бекіткен мынадай жылдың бухгалтерлік есеп формалары қызмет етеді: «Кәсіпорын балансы» (№1 форма); «Қаржы нәтижелері және оларды пайдалану туралы есебі» (№2 форма); Кәсіпорын балансына қосымша бет (№3 форма); сондай-ақ ҚР статистикалық есеп формасы «Кәсіпорынның (үйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы есебі» (№1-Ф — мерзімді — тоқсандық формалары) және «Кәсіпорынның (үйымның, мекеменің) өнімінің (жұмыстар, қызмет) кеткен шығындары туралы есебі» (№5-з — мерзімді — тоқсандық— жылдық формалары).

Өтімділік деп кәсіпорынның барлық төлем түрлері бойынша өз міндеттемесін орындай алу қабілетін түсіндіреді. Өтімділік жалпы қарыз және өтімді қаражаттар (ақшалай қаражаттар, ала-шаң қарыз, қорлар) көлеміне байланысты болып келеді. Баланс өтімділігі актив баптарындағы ақшалай қаражаттарға айналу мүмкіндігіне байланысты топтастырылған қаражаттарды, пас­сив баптарындағы төлеу мерзіміне қарай топтастырылған міндеттемелермен салыстыру арқылы анықталады.

Баланс активінің баптары олардың өтімділік дәрежелеріне қарай үш топқа бөлінеді:

1. 
   ақшалай қаражаттар (есеп айырысу шотындағы және банктегі басқа да шоттардағы қаражаттар қалдығы; касса; басқа да ақшалай қаражаттар; арнайы қорлардың қаражаттары;
   күрделі қаржы жұмсалымдарына пайдаланылмаған каражаттар қалдықтары);
   
2. 
   жеңіл іске асатын талаптар (төлейтін мерзімі жетпеген, жөнелтілген тауарлар және тапсырылған жұмыстар; бере қабілетін бағалауда мынадай негізгі көрсеткіштер пайдаланылады.
   

Қарыз алушылардың салалық ерекшеліктеріне байланысты өтімділік коэффициентінің біршама оңтайлы мәні 1,2 мен 1,5 аралығын құрайды. Көрсеткіштің мәнінің 1-ден төмен болуы жарамайды. Өтімділік коэффициент қарыз алушының қарызды өтеу үшін жедел түрде шаруашылық айналымынан ақшалай қаражаттарды босатуын сипаттайды. қаншалықты бұл коэффициенттің мәні жоғары болса, соғұрлым қарыз алушы тұрақты келеді.

Бірақта алашақ қарыздық сипатын ескеру қажет. Алашақтар туралы есеп аталған шоттардың қарыз алушының жағдайына әсер етуіне баға беруге және сондай-ақ жүргізілген несиелік саясаттық нәтижелігін бағалауға мүмкіндік береді.

Өтімділік коэффициентін талдау барысында мынадай факторларды есепке алу қажет:

• 
  өнеркәсіп және өндіріс саласы (өнімге сұраныс және оны сатудан түсетін төлемдердің жылдамдығы);
  
• 
  өндіріс циклінің ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
  
• 
  материалдар қорын жаңарту үшін қажетті уақыт (етімді қаражаттардың айналысы);
  
• 
  жұмыстың маусымдылығы.
  

• 
  ағымдағы қызмет зияндары;
  
• 
  өткен жылдары және төтенше оқиғалардың нәтижесінде болған зияндар;
  
• 
  өтімді қаражаттар бағасының төмендетілуі;
  

• 
  несиенің мақсаттылығы;
  
• 
  несиенің дифференциалдығы.
  

• 
  несиенің мерзімділігі;
  
• 
  несиенің қайтарымдылығы;
  
• 
  несиенің төлемділігі;
  
• 
  несиенің қамтамасыз етілуі.
  

Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.

Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін басты факторларына мыналар жатады:

• 
  орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері (мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
  
• 
  банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
  
• 
  өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін ор­таша сыйақы мөлшері;
  
• 
  банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
  
• 
  несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан болады);
  
• 
  несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
  
• 
  еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары болуга тиіс, себебі, инфляция жағ-
  дайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
  

Жай сыйақыны есептеу формуласы мынадай түрде беріледі:

мұндағы:

мұндағы:

Р ~ несиенің бастапқы сомасы;

мұндағы:

tl — несие бергеннен бастап мерзімі еткен қарызға байланысты сыйақы есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі