Ќазаќстан республикасыныњ білім жѕне ѓылым министрлігі

Картаны оқи білу- барлық шартты көрсеткіштердің картадағы мәні мен мазмұнын жақсы түсіну

жүктеу 1 Mb.

бет	4/4
Дата	29.01.2018
өлшемі	1 Mb.
	#8048

1 2 3 4

Картаны оқи білу- барлық шартты көрсеткіштердің картадағы мәні мен мазмұнын жақсы түсіну.

ТМД-да топографиялық карталар Балтық биіктігі жүйесінде жасалынады. Яғни бұл биіктікті санау алдында Балтық теңізінің орта деңгейі алынады (кронштадттық су өлшеу постының нөлдік белгісі). Теңіз деңгейінен қарағанда жер беті нүктелерінің биіктігі абсалюттік биіктік деп аталады, олар күрделі геодезиялық және топографиялық жұмыстар нәтижесінде анықталады.

Картада жер бетінің тегіс емес кеңістік суреті шартты белгілердің үйлесуіндегі гаризонтальдар көмегімен және жергілікті жер нүктелерінің сипатты жазылуымен беріледі.

Деңгейлік беттегі құламаның проекциясы құлама жатысы деп талады. Картада жатыс горизонтальдар арасындағы қашықтықпен бейнеленеді. Жатыс аз болса, соғұрлым құлама құлдилау болады және керісінше бедер қимасы биіктігінде жатыс көп болса, құлама жайпақ келеді.

Әрбір масштаб үшін бедер қимасының негізгі биіктігі масштабтың графикалық мүмкіндіктерін (нақтылығын) ескере отырып белгіленген . Ол карта жақтауының оң жақ астына сызықтық масштабтан төмендеу жазылады және карта парағының тұрақты мөлшері болып табылады. Масштаб ірі болған сайын, соғұрлым қима биіктігі кішірейеді. Сондықтан да ірі масштабты карталарда бедер ұсақ масштабты карталармен салыстырғанда толықтау бейнеленеді.

5. Картада горизонтальдар негізгі қима биіктігіне сәйкестендіріліп тұтастай жіңішке сызықтармен жүргізіледі және негізгі немесе тұтастай деп аталады.

Қиюшы беттердің арасында қалып қоюына байланысты негізгі горизонтальдар картасында бейнелеуге мүмкін болмағандықтан , кейбір сипатты бедер пішіндерін (жеке шыңдар, қазан-шұңқырлар ) белгілеу үшін жартылай горизонтальдар (жартылай , қосымша горизонтальдар )картада негізгі қима биіктігінің жартысы арқылы өткізіледі және үздік сызықтармен сызылады.

Әрбір бесінші негізгі горизонталь бедері оқуға ыңғайлы болу және нүктелер биіктігін анықтауда горизонтальдарды есептеуді жеңілдету үшін – жуандау сызықтармен сызылады. Горизонтальдар жергілікті жерде бағыттың жоғарылау немесе төмендеуін анықтауға мүмкіндік бере алмайды. Сондықтан олардың кейбіреуіне бедердің сипатты жерлерінде , ылдидың төмендеу бағытына қарай сызықша түрінде ылди көрсеткіштері (бергштрихтер ) қойылады.

Бедердің горизонтальдармен бейнелеуі кейбір тұтастай горизонтальдардың абсалюттік биіктігі мәні жазулармен және жергілікті жердің жекеленген сипатты нүктелерімен толықтырылады.

Абсалютті нүктелер биіктігі мен горизонтальдардың картадағы жазуы белгі деп аталады. Горизонтальдармен бейнелеуге келмейтін (мысалы, жар, жыра, жырмалар, қорғандар , шұңқырлар) бедер элементтері арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Олардың кейбіреулері сандық сипаттарымен беріледі.

Карта бойынша жергілікті жер бедерін зерделеу – яғни бұл жазвқтықта горнизонтальдар суреті бойынша ой жүгірте отырып жер бетіндегі тегіс емес кеңістік көрінісін елестету және бедер ( ылди құлдилығы, нүктелер биіктігі және т.б.) сипатын анықтау бойынша есептеу мен өлшеуді жүргізу.

Бедердің жалпы сипаттамасы горизонтальдарды қалыңдығы мен сызылуына көз жүгірте қарау ,биіктік белгілері мен бедер бөлшектерінің шартты белгілеріне қарай анықталады. Бұл белгілерді қолдана отырып, бірніші кезекте негізгі су бөліністері, жазықтар мен ойпаттар ,жергілікті жерлердің төмендеу бағыттары айқындалады. Бедер сипатымен танысып болған соң, қойылған міндетке сай он.ы мұхият зерттей бастайды, сондай-ақ қажеті өлшеулер мен есептеулер жүргізеді.

Жер бетінің абсолютті биіктігін картада горизонтольдар мен белгілер бойынша анықтайды. Горизонтольды жатқан нүкте биіктігі осы горизонтольдың белгісіне сәйкес келеді. Егер нүкте горизонтальдар арасында жатқан болса, онда оған жақын жатқан төменгі горизонтальдың биіктігін тауып, бұл шамаға бұл нүктенің горизонтоль үстіндегі артығын қосады. Бұны, әдетте, «көзбен қосу» жолымен анықтайды.

Бедерлердің қажетті дәйектері негізгі және жартылай горизанталь-дармен бейнеленбеген жекелей жерлерде олардың арасында қосалқы горизонтальдар жүргізіледі. Ол қысқа үзік сызықтармен сызылады.Қатысты көтерілу артығы (қатысты биіктік, яғни жергілікті жердің бір нүктесінің екіншісінен биіктігі) олардың абсалютті биіктіктерінің айырмашылығы ретінде есептеледі.

Ылдилар құламасы арнайы график – шөгінді шкаласымен өлшенеді, ол карта жақтауының оңтүстік астына, сызықтық масштабын оңға қарай орналасады.
№ 6-тақырып: Жергілікті жерде картасыз бағдар алу.

Гидрография

Елді мекендер
Өндірістік, ауылшаруашылық және әлеуметтік-мәдени объектілерге
Өсімдіктер жамылғысынан

1. Гидрография белгілі бір дәрежеде жергілікті жердің жалпы сипатын анқтайды. Оның барлық объектілері картада белгіленеді: теңіздер, өзендер, су қоймалары, құдықтар, бастаулар, көлдер, бұлақтар, арықтар, орлар, тоғандар және гидротехникалқ имараттар.

Карта бойынша теңіздер мен өзендердің жағалау сызығын анықтауға болады. Жағалау сызығынан кейін теңіз жағына шартты белгілермен су үсті және су асты тастары, жартастар, рифтер, аймақтар, жағалау құрылыстары, толқын бұзарлар, сондай-ақ теңіз навигациялық жағдайларының белгілері – шамшырақтар, алаулар, қарақшылар, қадалар көрсетіледі.

Теңіз, көл және ірі өзен түптерінің бедері тереңдік және изобат белгі-лерімен – тең тереңдік сызықтарымен бейнеленеді.

Өзендер мен бұлақтар еніне және карта масштабына байланысты бір не екі сызықпен көрсетіледі. Барлық өзендерде су кесіндісі белгілері беріледі, нұсқаулар арқылы ағыс бағыты көрсетіледі. Екі сызықпен бейнеленген өзен-дерге ені, тереңдігі, ағыс жылдамдығы, түбінің грунты (Т(К)-тасты,Қ(Т)-қатты, Қ(П)-құмды, Ж(В)-жабысқан) жазылады. Өзендер мен арналарда арнайы шартты белгілермен көпірлерді, аймақтарды, өткелдерді, шлюздерді және басқа да гидротехникалық имараттарды көрсетеді.

Көпірлерге сипаттамалар жазылады: әріптермен құрылыс материалы (А(Д) – ағаш, ТБ(ЖБ) – темір бетонды, М- металл), алымына – ұзындығы мен ені метрмен, бөліміне жүк көтергіштігі тоннамен беріледі. Кеуіп бара жатқан өзендер мен жылғалар үзік сызықтармен беріледі. Картада басқа да су объектілері бейнеленді (су арналары, құдықтар, бұлақтар)

Жол торабына темір, тас жол және топырақты жолдар жатады. Әр жолдың бейнеленуі оның сызылуын, типі мен сипаттамасын білдіреді.

Темір жолдар біртұтас қалың сызықтармен көрсетіледі: көлденең сызықтыр жол санын, ал Г әрпі тәріздес белгімен электрленген жолдар көрсетіледі.

Тар темір жолдар ұзына бойына көлденең таяқшалары бар мейлінше жіңішке сызықтармен бейнеленеді.

Тас жолдарға автостардтар, жетілдірілген тас жолдар мен қарапайым тас

жолдар жатады. Олардың алғашқылары – үш сызықпен, екіншілері – екі сызықпен, үшіншісі – бір сызықпен бнріледі. Жол қызғылт сары түспен боялады. Шартты белгінің бойына отырғызылған өсімдіктер, қуыстар, үймелер және басқа объектілер көрсетіледі, сондай-ақ олардың техникалық сипаттамасы жазылады. Мысалы, жетілдірілген тас жолдың шартты белгісінде 12 (16) жазуы бар. Ол жол жабындысының ені – 12 м, жол бойы ордан орға дейін – 16 м, жабындысы – асфальт (басқаша болуы да мүмкін) дегенді білдіреді. Салынып жатқан жолдар белгілі бір ұзындық буындармен көрсетіледі.

Жетілдірілген топырақты жолдар – екі сызықпен беріліп, сары түспен боялады; топырақ жолдар – екі сызықпен; дала және орман жолдары – үздік сызықпен беріледі.

Арнайы шартты белгілермен ---- керуен жолдары, мал және жаяу сүрлеулері, қысқы жолдар көрсетіледі.

2. Елді мекендер картада қала, қала типтес кент, саяжай типті кент, квартал, қатар, жүйесіз және бытырап орналасқан құрлысты ауыл типті кенттерге бөлінеді.

Картада олардың әрқайсысына толық сипаттама беріледі, соның ішінде: көлемі мен типі, саяси әкімшілік маңызы, жоспары мен квартал құрлысының отқа төзімділігі, бас көшелері мен көрнекті ғимараттарының орналасуы, сондай-ақ қоғамдық, өндірістік ғимараттар мен үйлер, бағдарлар (мысалы, мұнаралар, ескерткіштер, зауыт, фабрика құбырлары ), айналаның бедері мен өсімдіктерінің сипаты беріледі.

Саяси - әкімшілік маңызы мен олардың көлемі сызбалар және атауларының жазбасы шрифт көлемімен бейнеленеді. Салалық және саяжайлық кенттер аталымы астында онда бар үйлердің саны көрсетіледі.

1 : 25 000 және 1 : 50 000 масштабты картада отқа төзімді тығыз кварталдарды бар құрылыстар ( тас, кірпіш, темір бетонды) сары-қызғылт түспен, ал отқа төзімсіз құрылыстары барлар (ағаш, саздан тұрғызылған) сары түспен боялады.

3. Өндірістік, ауылшаруашылық және әлеуметтік-мәдени объектілерге зауыттар, фабрикалар, шахталар, электр стансалары, диірмендер, мұнай мұнаралары, шіркеулер, мешіттер, мектептер, ауруханалар, шипажайлар, ескерткіштер, байланыс желісі, электр бергіш желісі, мұнай және газ құбырлары жатады. Негізінен олар масштабтан тыс белгілермен бейнеленеді. Қағидаға сәйкес, олар бейнеленген объектінің маңызын түсіндіретін жазбалармен толықтырылады.

4. Өсімдіктер жамылғысынан топографиялық картада ормандар, жекеленген тоғайлар, аласа және сирек ормандар, жеке ағаштар, орманның жас өсінділері, орманның жіңішке алаңдары, тал-шіліктер, бұталар және цитрус бақтары, жүзімдіктер , шай плантациялары, өртенген ормандар мен шапқындар көрсетіледі.

Орман алаңы жасылмен боялады. Ормандар хош иісті, жапырақты және аралас бөлінеді. Шартты белгінің сол жағынан ағаштардың басым түрлері , ал оң жағына ағаштардың орташа сипаттамасы метрмен (алымына- биіктігі, бөліміне – кеуде деңгейіндегі қалындығы және бөлшектің оң жағына – ағаштар арасындағы қашықтық ) жазылады.

Орманды бейнелегенде ондағы жолдар, байланыс желіісі мен әкімшілік шекаралар көрсетіледі.

Сирек тоғайлар бояусыз, шартты белгімен, ал орман өскіндері - ашық жасыл түспен боялып, жиі кездесетін ағаштар мен ағаш биіктігін көрсете отырып, шартты белгімен беріледі.

Тұтас тал- шіліктер алаңы ашық жасыл түспен, сирек бұталар бояусыз беріледі.

Картада кейбір грунттар (тасты, аңғарлы,құмды, т.б.), сортаңдар, батпақтар, сондай-ақ мелекеттік, көрші мемлекеттердің және автономды республиклардың, өлкелер мен облыстардың шекарасы бейнеледі
№7-тақырып. Жергілікті жерде карта бойынша бағдарлану.

Жергілікті жерді бағдарлану.
Картаны жергілікті жер сызығы бойынша бағдарлау
Компас бойынша картада бағдарлану

4. Жергілікті жерде карта көмегімен жасалатын қозғалыс.
Қазіргі жағдайда жергілікті жерде бағдарланудың негізгі түрі топографиялық карта бойынша бағдарлану болып табылады. Карта бойынша бағдарлану – картада бағдарланудан, ондағы тұру нүктесіне берілетін анықтамадан және картаны жергілікті жермен салыстырудан тұрады.

Картаны бағдарлау – горизонтоль тегістік жағдайын ондағы бағыттар жергілікті жердегі тиісті бағыттарға параллель болатындай ету. Мұндай жағдайда карта жақтауының жоғарғы (солтүстік) жағы – солтүстікке, ал төменгі жағы – оңтүстікке, оң жағы – шығысқа, сол жағы – батысқа бағытталады. Картаның бағдарлануы жуықтап, көзбен не сызғыш не компастың көмегімен дәл орындалуы мүмкін.

Жуықтап бағдарлану үшін белгілі тұру нүктесінен картада бейнеленген қоршаған жақын бағдарларға ойша жүргізілген бағыттар жергілікті жердегі осы заттардағы бағыттармен шамамен сәйкес келетіндей етіп картаны бұрса жеткілікті.

Картаны шамамен горизонт жағына қараған бағытпен бағдарлайды. Алдына ала горизонт жағын анықтайды, сосын картаның жоғарғы жақтауы – солтүстікке, ал оң жағын, төменгі және солтүстігі- шығысқа, онтүстікке және батысқа қарайтындай етіп етіп бұрады.

Картаны жергілікті жер сызығы, бағдар мен компас бағыты бойынша неғұрлым толық бағдарлауға болады.

2. Картаны жергілікті жер сызығы бойынша бағдарлау картада бейнеленген түзу сызықты жергілікті заттар болған жағдайда қолданылады. Жергілікті жердің қандай да бір сызығында тұрып, картадағы сызықты зат бейнесінің бағыты оның жергілікті жердегі бағытымен сәйкес келетіндей, ал оның сол не оң жағындағы басқа объектілердің бейнесі картаның да сондай жағында болатындай етіп картаны бұру керек .

Егер тұру нүктесі белгілі және картада бейнеленген бағдарлар болса және тұру нүктесінен көрініп тұрса, онда картаны сол бағытты бойынша бағдарлайды. Сызғышты картадағы жүру нүктесіне қойып, қандай да бір көрінетін бағдармен сызғыш бойын нысаналап, таңдалған бағдар нысаналанған сызықтың бойында болатындай етіп картамен бірге бұрады. Нысаналау кезінде сызғыштың соңын өзіне қаратып, картада бағдарға қарап тұратындай етіп ұстайды.

3. Компас бойынша картада бағдарлануда алдымен оны шамамен бағдарлайды. Сосын компасты картаға оның лимбасының нөлдік диаметрі карта жақтауының сол жақ бүйірімен сәйкес етіп қояды. Үстіне компас қойылған картаны нұсқардың солтүстік ұшы бөлініске жеткенше бұрады, ол магнитті нұсқардың ауысуына сәйкес келеді, оның көлемі жақтаудың оң жағының астында көрсетіледі. Егер ауысу компас бөлінісі бағасынан (3⁰) кіші болса, оны есептемейді.

Өзінің тұру нүктесі картада бейнеленген бедерге тән формалар мен бөліктер бойынша төмендегі тәсілдердің бірімен : көзбен жуықтап бағдарлау, жүрілген қашықтықты өлшеу, бағдар бойынша белгіленген таңбалар анықталады.

Жақын бағдар бой ынша тұру нүктесін анықтау үшін картаға қарап, ондағы және жергілікті жердегі екі-үш жақын жергілікті заттар мен бедер элементтерін тану керек. Сосын таңылған бағдарға, оған дейінгі бағытқа сондай-ақ олардың өзара орналасуына дейінгі “көзбен” өлшеп анықталған қашықтықты картадағы тұру нүктесінің масштабын ескере отырып белгілеу керек.

Тұру нүктесін жүріп өткен қашықтықты өлшеу арқылы анықтауда бұл қашықтықты картадағы дәл танылған жергілікті жер нүктесінен бастап өлшеу керек және оны карта масштабындағы қозғалыс бағытына қою керек.

Бағдар бойынша белгіленген таңбалар әдісінің мәні мынада: бағдарланған картада сызғышпен екі-үш жергілікті затқа белгі қойылып, одан бағыттар жүргізіледі; бұл сызықтардың қиылысы тұру орны болып шығады. Мұнда бағдарлардың дәл танылуы, ал сызғыш шеті оның картадағы бейнесінің дәл ортасынан өтуі маңызды.

Картаны жергілікті жермен салыстыру. Жергілікті заттар мен бедер элементтерінің тұру нүктесінің айналасында орналасқандардың бәрін тауып, сондай-ақ картада көрсетілген жергілікті жер объектілерін тану болып есептеледі.

Картада бейнеленген затты табу үшін картаға қарап, ондағы өзнің тұру орнын анықтау керек. Карта бағдарына ығыстырмай бетін затқа қаратып тұрады да, жергілікті жерден оған дейінгі қашықтықты көзбен бағалап, ойша карта масштабындағы бұл қашықтықты өзінің тұру нүктесінен зат бағытына қарай қояды. Қойылған қашықтықтан көрінетін жергілікті заттың картадағы бейнесін табу керек.

Картада бейнеленген жергілікті жердегі затты табу картаға қарап, ондағы өзінің тұру орнын анықтағаннан кейін орындалады. Картада бағдарланған жағдайда тұру нүктесінің жергілікті затқа бағытын табады (сызғышты картадағы тұру нүктесіне және заттың шарты белгісіне қою арқылы табуға да болады), бұл бағытқа картада өлшенген бұл нүктелер арасындағы қашықтықты апарып, жергілікті жердегі затты іздестіреді.

4. Жергілікті жерде карта көмегімен жасалатын қозғалыс.

Ұрыс жағдайында да, бейбіт уақытта да карта көмегімен түрлі жағдайларда: жолмен және жолдан тыс, жабық жерлерде, түнде және көруге қиыншылық туатын басқа да жағдайларда қозғалыс жасауға тура келеді. Берілген маршрут бойынша бағытты қателеспей ұстап жүру үшін қозғалысқа мұқият дайындалу және жолда үнемі өзі тұрған жерін анықтап отыру қажет.

Жол бойымен қозғалыс кезінде алдын ала картамен жақсылап зерделеп алып, қозғалыс маршрутын : жол сипатын , жол бойындағы құрылыстарды , көкжиек тұсына қатысты жалпы бағыт жолын , өтеуге қиын учаскелердің орналасуын және оларды айналып өтуге болатын жолдары , жол айрығы мен жол қилыстарын есте сақтау керек. Сонан соң картада қозғалыс дұрыстығын бақылау үшін қажетті маршрут бойынша негізгі бағдарлар таңдалынып , іріктеледі. Бүкіл маршруттардың ұзындығы мен таңдалынып алынған бағдарлар арасындағы қашықтықтар өлшенеді және жазылынып алынады.

Қозғалыс уақыты картада бағдарналған болуы тиіс. Бұл бағдардан келесі бағдарғы жылжи отырып, картаны жергілікті жермен жүйелі түрде салыстырып отыру, жүріп өткен қашықтықпен бағдарлар бойынша қозғалыс дұрыстығын бақылау кез келген нүктеде таңдалып алынған бағдар қатынасындағы маршрутта өз тұрған жерінде және қозғалыстың соңғы пунктін айқын біле алу үшін қажет. Әсіресе бағдарлану дұрыстығына күмән туғызатын жерлерде қорғану кезінде мұқият болу керек.

Жолдан тыс қозғалыс жасау үшін маршрут картада жолдың әрбір бұрылысы жақсы танылатын жергілікті жер бағдарларымен көрсетілетіндей болып белгіленеді. Маршрут бағыты мүмкіндігінше жергілікті заттардың (орлар, байланыс желілері т.б.) түзу сызықты бағыттарымен сәйкес келуі керек. Бір бағдардан келесі бағдарға қозғалу кезінде, жолдағы қозғалысқа қарағанда, карта бойынша жиі бағдарланып, оны жергілікті жермен сәйкестендіріп отыру қажет.

Жабық жерлерде қозғалыс бағыты компас бойынша бағдарланып, ұсталынады. Сондықтан да қозғалыс маршрутын зерделеп, таңдағанда азимут бойынша қозғалыс үшін мәліметтер міндетті түрде дайындалады. Ормандағы қозғалыс кезінде бағдар ретінде тоғай жолдарын, өзендерді, т.б. пайдалануға болады.

Түнгі қозғалыста бағдарлар жол бойындағы бір-біріне жақын қашықтықтағы нысандардан таңдап алынады. Бағдар ретінде мүмкіндігінше көрнекті және қараңғыда тану оңай болатындай заттарды, мысалы, биіктікте орналасқан заттар, көпірлер, ұшы көрінетін биіктіктер пайдалану қажет.

№8 тақырып. Әскери-инженерлік дайындық, әскери топография, басқару және байланыс бойынша сабақ өткізу әдістемесі. 2 сағат

Қазақстан Армиясының танкіге қарсы және жаяу әскерге қарсы негізгі миналары, олардың техникалық – тактикалық мәліметтері, жалпы құрылысы және әрекет ету прниципі. Олардың орнатылатын орны және тәртібі, жасыратын жерін анықтайтын белгілері.

Мақсат. Танкіге қарсы және жаяу әскерге қарсы миналардың жалпы құрылысымен, әрекет ету принцпімен және орнатылу тәртібімен оқушыларды таныстыру. Минаның қарсыласпен күресудегі әсерлілігі туралы сенімділікті тәрбиелеу және оларды ұрыс кезінде пайдалану дағдыларын қалыптастыру.

Оқу сұрақтары. 1. Танкіге қарсы миналар. Олардың тактикалық-техникалық мәліметтерді жалпы құрылысы және әрекет ету принципі. 2. Жаяу әскерге қарсы миналар. Олардың тактикалық-техникалық мәліметі, жалпы құрылысы және әрекет ету принциптері. 3. Танкіге қарсы және жаяу әскерге қарсы миналардың орнатылатын орны және тәртібі, жасырынатын жерін анықтайтын белгілер.

Уақыт. 45 мин.

Өткізілетін орны. Әскери бөлме және тактикалық дайындық және азаматтық қорғаныс бойынша сабақ өткізетін қалашық.

Әдіс. Әңгімелеу және көрсету.

Материалдық қамтамасыз етуі. 2-танкіге қарысы оқу минасы, 3-жаяу әскерге қарсы миналар.

Сабақтың өткізілу тәртібі және әдістемелік кеңестер. Сабақ басталардын бұрын танкіге қарсы және жаяу әскерге қарсы миналар бейнеленген плакат және миналардың негізгі сипаты берілген кестені дайындап қою ұсынылады. 3-оқу сұрағын талдау үшін тактикалық дайындық және азаматтық қорғаныс алаңында мина орнатуға арналған екі ұяшық дайындап қою керек. ПОМЗ – 2 немесе оның макетін орнатып, сондай-ақ орнатылған миналарды анықтау белгілерін дайындау қажет.

Кіріспе бөлім. 3мин

Сабақ басында оқытушы оқушыларға инженерлік бөгеттер, олардың ұрыстық барлық түрінде қолданылатынын, жауды жоюда және олардың қозғалысына кедергі келтіру туралы айтқаны дұрыс .

Инженерлік бөгеттер мина жарылатын, жарылмайтын және қоспалы (мина жарылатын және жарылмайтын) болып бөлінеді. Осы жерде оқушыларға қарсыласпен күресуде ең әсерлісі болып мина жарылатын инженерлік бөгет екені туралы айтып өткен дұрыс. Олар тек қарсыласты бөгеп қана қоймай, олардың техникасына зақым келтіріп, тірі күшін жоюда әсерлі. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Кеңес армиясы мина жарылған бөгеттердің көмегімен жаудың 10 мыңнан аса көлігін жойғаны туралы айтуға болады.

Одан әрі оқытушы-ұйымдастырушы оқушыларға жарылатын мина бөгеттерінің негізін мина алаңдары құрайтыны туралы айтуы керек. Сосын мина алаңының белгілі жерлерге тәртіп бойынша мина орналасқан жергілікті жер екені туралы айтады. Осы жерде машиналардың танкіге, жаяу әскерге қарсы және арнайы түрі болатынын айтқаны дұрыс.

1-оқу сұрағы. 12 мин. Алғашында танкіге қарсы миналардың қарсыластың танкілерін және басқа да ұрыстың көліктерін зақымдау үшін жергілікті жерді миналауға қолданылатыны туралы әңгімелеу ұсынылады. Олар шынжыр табанға, танкі астын зақымдауға және бортын зақымдауға қарсы болады. Шынжыр табанға қарсы миналар шынжыр табан тікелей оған жанасқан да жарылып, негізінен оның қозғағыш бөлігін ғана зақымдайды. Танктің астын жаратын миналар тек қозғағыш бөлігін ғана зақымдап қоймай, оның моторын және экипажын зақымдайды. Бортты зақымдайтын миналар танктің бортын теседі.

Сосын оқытушы-ұйымдастырушы плакаттын танкіге қарсы миналардың ТМ-57 немесе ТМ-62 сияқты кең тараған түрлерін көрсетіп, олардың негізгі сипаттары, жалпы салмағын, жарылғыш заты, детокетор туралы айтуы қажет.

Одан әрі оқытушы-ұйымадстырушы танкіге қарсы миналардың жалпы құрылысын қарастыруға көшеді. Осы жерде ол оларды атап өтіп, ТМ-57 немесе ТМ-62 миналарының корпусын, бөліктерін көрсетеді. Минаның әрекет ету принципін жылдам меңгеру үшін оқушыларға жарғының корпустан, соққы механизмі және ұрғысынан тұратын жалпы құрылысы көрсетілуі тиіс.

Оқытушы одан кейін оқушыларды миналардың әрекет ету принципімен таныстырады. Алдымен ол оқушыларға ТМ – 57 және ТМ – 62 фугасты әсер ететіні, яғни, нысананы жарылған өнімдерімен зақымдайтыны туралы хабарлайды. Сосын жартылай бейнеленген мина кескіні бар суретті пайдалана отырып минаға шынжыр табанмен немесе 150-160 кг жүк мина қақпағына жанмен әсер еткенде ол төмен түсіп, жарғышпен бірге жарғыштың соққы механизміне дейін аралық детонаторға төмен түсетіні туралы айтады. Басқыш қақпақтың басылуы нәтижесінде соққы механизмі іске қосылады. Дектонатордың жаққыш қапшығы қызып, оның жарылуын тудырады. Жаққыштың жарылуы мен минаның заряды жарылады.

Сабақты бекіту сұрағы. 1. Танкіге қарсы мина не үшін қолданылады? 2. Минаның негізгі бөліктерін атаңыз. 3. Мина іске қалай қосылады?

2-оқу сұрағы. 15 мин. Мазмұндалу әдістемесі 1-оқу сұрағымен бірдей. Жаяу әскерге қарсы минаның жалпы құрылысы туралы әңгімелеу. Оларлың негізгі құрамын плакаттан көрсетумен жалғасады. Сосын оқытушы – ұйымдастырушы ПОМЗ-2М – құрылысының ерекшеліктері туралы оқушыларға айтып береді.

Жаяу әскерге қарсы миналардың іске қосылу принциптерін мынадай реттілікпен беру ұсынылады. Сақтандырғышты жарғыштан алған соң ұрыстық пружинаның әсер етуімен кескіні темір элементті кесіп, мина ұрыстық қалыпқа көшеді. Кесуге кететін уақыт 2,5 минут. Бұл уақыт минаны қауіпсіз жағдайда орналастыруға мүмкіндік береді. ПМД – 6 және ПМН миналарының қақпағын басқанда және ПОМЗ – 2 минасының сым тартқышын тартқанда соққыш босайды. ПМД – 6 және ПОМЗ – 2 сенімді миналарда соққыш ұрыстық жолақты босаған соққыш ұрыстық пружинаның әсерімен жаққышты қыздыра отырып, жарылыс тудырады.

3-оқу сұрағы. 12 мин. Ол тактикалық дайындық және азаматтық қорғаныс сабағын өткізетін қалашықта өткізіледі.

Алдымен оқушыларға танкіге қарсы және жаяу әскерге қарсы миналармен маңызды рубеждері: тірек бөлімі, артиллерия позициясы және басқару бөлімдері қоршалады. Миналар қарсыластың танкілері мен жаяу әскерлері жолдарына орнатылады.

Сосын оқытушы-ұйымдастырушы оқушыларды танкіге қарсы миналардың орналасу тәртібімен таныстыруы керек. Содан кейін ол алдын ала орнатылған ПОМЗ – 2 м миналық көрсетеді. Оқушылардың назарын орнатылған танкіге қарсы мина 5-8 см топырақпен, ал жаяу әскерге қарсы мина 1-2 см топырақтан жасырын атылуына аударғаны жөн. Оларға ПМД-6 және ПМН миналарын алуға және зарарсыздандыруға тиым салынатыны туралы хабарлау қажет.

Негізгі бөлімді қорыта келіп, оқытушы қазіргі уақыттағы ұрыста жарылғыш мина бөгеттерді маңызды рөл ойнайтынын атап өткені дұрыс. Сондықтанда әрбір сарбаз негізгі миналардың құрылысын біліп, орната және зарарсыздандыра білуі қажет.

Қорытынды бөлім – 3 мин.
№ 9-тақырып. «Байланыс және Басқару» «Радиобайланысты ұйымдастыру»
Дәріс жоспары:

Радиобайланысты ұйымдастыру реттілігі, түрі.
Радиобайланыс құралына жалпы мінездеме.
Радиоқабылдағыштан қорғану
Оқыту әдістемесі.

1. «Радиобайланысты ұйымдастыру» Радиобайланыс-бұл электорлы байланыс, екі немесе бірнеше нүкте жолдарымен қамтамасыз етіледі, және радиостанция көмегімен электр магниттік толқындар арқылы қабылданады.

Электрмагнитті толқындар кеңістікке, жарық жылдамдығындай таралады.

Радио құрастырушысы орыс ғалымы Александр Степанұлы Папов, ол «7» мамыр 1895 жылы бірінші рет электрлі белгілерді сымсыз қабылдануын қамтамасыз етті. Радио термині латын сөзінен шыққан, сәуленену деген ұғымды білдіреді.

Бұл керемет оқиға 19-жүз жылдықтың аяғында электромагниттік білімінің дамуына үлесін қосты. Әр түрлі салада қарастырылып, радиобайланысты дамыта отырып, прв-актикада қолданды.Қазіргі уақытта «радиоэлектр» түсінігі- жеке салада радиобайланыс ұғымын құрады: радиоқабылдағыш, радиохабарлағыш, телекөрсетілім, радиолокация, радионавигация, радиоастрономия, радиотелемеханик, электрленген техника, компьютерленген техника, видиотехника.

Радиобайланыс үшін қолданылатын жиілік диапозоны жинақтау, күшейтужәне тарату кезінде әртүлі қасиеттерді қамтиды. Электромагниттік толқындар жиілігі, спектрі халықаралық радиобайланыстыру регламенті бойынша 9 диапозонға бөлінеді (4 тен 12 реттік санға дейін). Радиожиеліліктер килогерц(КГц) мегагерц(МГц) және гигагерц (ГГц).

2. Радиобайланыс өте ұзын, ұзын орташа, қысқа және ультра қысқа толқындар қолданылады. Жоғар ұзын толқындар және ұзын толқынды байланыс сүңгуір қайықтармен байланыс кезінде қолданылады, байланыс антенді құрылғылардың үлкен қуаттылығын қажет етеді. Халық шаруашылығында және әскери жұмыста көбіне қысқатолқынды байланысты қолдану кең тараған. Оның мүмкіншілігі – үлкен арақашықтықта байланысты іске асыруына негізделген (оның ішінде байланыс нашар аудандармен).

УҚТ диапозоны радиобайланыс үшін өзге диапозондарға қарағанда артықшылықтары бар.Онда мәліметтің сиымдылығы жоғары және байланыс арналары көп. Дегенмен радиобайланыс ұзақтығы УҚТ диапозонында антенаға тіке байланыста шектеулі, УҚТ диапозонын әскери істе қолдану тактикалық басқару, радиосызықтық, тропосфералық және ғарыштық байланыс арқылы жүргізіледі.

Басқарудағы тактикалық звенода өзінің жақсы сапасына байланысты кең қолданысқа енеді.

Радиоқондырғылар маңызы, көп жағдайда жалғыз байланыс құралы болып табылып, байланыс ауырлаған жағдайда әскерді үздіксіз басқарып отыруға, қозғалыс барысында командирлерді табудағы негізгі құрал болады.

Радиоқондырғылар арқылы орналасқан аймағы белгісіз, жау басып алған жерлермен, залалданған аймақтармен байланыс орнатуға болады. Радиоқондырғылар әскери бұйрық, баяндаулар, белгілерді әрекет радиусы көлемінде таратуға, сонымен қатар бірнеше инстанциялар арқылы жоғары және төмен байланыс орнатуға мүмкіндік береді.

Радиоқондырғылар қолдануына байланысты көшіруге ыңғайландырып автокөліктерге, БТР, БМП, танк, тікұшаққа орналастырылады. Тактикалық басқару звеносына (буынына) УКВ және КВ диапозонды радиқондырғылар қолданылады. Олар негізгі, ал аса ауыр әскери жағдайда әскери басқаруды үздіксіз басқаруды қамтамасыз ететін бірден-бір құрал болып табылады. Оның артықшылығы корреспонденттермен байланыс ұстау және қалыптастыру мүмкіншілігі, олардң орналасқан жерін және белгісіздігін жоюға, мәліметтерді бір уақытта бірнеше корреспонденттерге беруге, байланысты тез орнатуға, оны белгілі бір жерде ғана емес қозғалыс барысында да, сонымен бірге өтуге мүмкіндік жоқ территорияларға, жау қолында қалған жерлермен байланыс жасауға мүмкінідік береді.

3. Радиобайланыспен қамтамасыз ету және ұйымдастыру барысында жау қолына мәліметтердің түспеуін ескеру керек, қасақана кедергі орнату, радиостанцияның орналасқан жерін табу,мәліметпен жұмыс істеген және белгілі бір штабқа тән жеке белгілерін игеру қажет.

Радиобайланыстың нақтылығы радиотолқынды тарату жағдайына, сонымен қатар атмосфералық және жергілікті кәсіптік кедергілерге байланысты. Одан басқа бір бекетте жұмыс істеуші радиостанциялар өзара кедергі туындатуы мүмкін. Радиобайланыс жұмысына жоғарғы ядролық жарылыстар да әсер етеді. Қозғалыста жұмыс істеуші радиостанциялар ұзақтығы қысқаратындығын ете сақтау қажет.

Мәлімет бір-біріне берілген уақытта, жеке жағдайда яғни бір коппеспонденттен келесі біреуге арнайы қайтақабылдау пунктінен мәлімет берген уақытта, корреспонденттер арасындағы радиобайланыс екіжақты болуы мүмкін.

Қайтақабылдау барысында қайта қабылдау пунктіне орналастырылатын аралық радиостанция қондырғылар пайдаланылады. Белгі арадағы радист арқылыбіреуінен қабылданып, келесісіне беріледі.

Ретрансляция барысында пунктке екі радиостанция орнатылып, олардың көмегімен автоматты немесе қолды ретрансляция екі бағытта жүргізіледі.

Радиобайланыс арқылы ауыстыру симплексті және дуплексті болады. Симплексті радиобайланыста корреспонденттер беру және қабылдауда кезекпен жүргізеді. Тасымалдау жұмысын жасап отырған радистің жұмысының тоқтауы мүмкін емес.

Дплексті радиобайланыста корреспонденттер бір-бірінен дербес бір уақытта жұмыс істей алады.

Радиобайланысты ұйымдастырудың екі негізгі тәсілі бар. Радиобағыт және радиожүйе арқылы. Тәсілді таңдау байланыстың маңыздылығы, әскери іс-әрекетті жүргізудің ерекшелігіне байланысты. Радиоқондырғымен батальондағы байланыс радиожүйе арқылы ұйымдастырылады, ал бөлімшелердегі маңызды міндеттерді орындауда радиобағыт арқылы ұйымдастырылады.

Радиобағыт – екі басқарма пункті (командир, штаб) арасындағы байланыс орнату түрі. Оның барысында әрқайсысында радиостанция бөлініп шығып, радиомәліметтерімен ол үшін белгіленген радиобағыттармен жұмыс істейді.

Радиожүйе – бірнеше (үш немесе одан да көп) басқарма пункті (командирлер, штабтар) арасында байланыс орнату әдісі, ол үшін әрбіріне радиомәліметтермен жұмыс істеуші, радиожүйелерге орнатылған радиостанциялар беріледі.

Радиожүйе және раиобағыт радиостанциялары арасында аға командирдікі (штаб) негізгі болып табылады. Оның тапырмалары мен бағыт-бағдарлары бағынышты радиостанциялар үшін міндетті болып табылады. Бас радиостанция шақыруынсыз және рұқсатынсыз (төтенше жағдайдан басқа) бағынышты радиостанциялар жұмыс істемейді.

Радиожүйе мен радиобағыттағы өзара іс-әрекет штабпен бекітіледі.

Радиобайланысты орнату және қамтамасыз ету үшін, әрбір радиостанцияға радиомәліметтер беріледі.

Радиостанцияның жұмыс тәртібіне байланысты ұйымдастырушы, жоғарғы штабтың тапсырмасы мен жағдайға байланысты штаб анықтайды.

КВ және УКВ – радиостанцияның іс-әркет қашықтығы қабылдағыш қуатына байланысты. Сонымен бірге радиотолқынның таратылуына, арна жұмысы, антенна түріне, қабыладу нүктесіндегі кедергі деңгейіне, қабылдағыштың қасиеттері, радиостанцияның орналасқан жеріне байланысты. Баланыстың қашықтығын радиостанцияның телефонды тәртіптен телеграфтыға көшіруге байланысты ұлғайтуға болады.

4. Белглі бір деңгейге радиобайланыс жолауда антеннаның түрін таңдай білу де маңызды рөл атқарады. Көп жағдайда штырлы антенналар, «жүгіруші толқын» және тәріздес λ антенналар қолданылады.

Штырлы антенналар ішіндегі жақсысы 4 метрлік, себебі ол 2,7 метр штырлы антенналарға қарағнада 1,5 есе жақсы жұмыс істейді.

«Жүгіруші толқын» антеннасы жер бетіне 1 метр биіктікте арнайы құралға орнатылады. Антеннаның басты бағытағы мәлімет таратуы радиостанция желілерінің бағытына байланысты. Көбіне антенна желілері корреспондентке бағытталуы тиіс.

Лямбда - тәріздес антенна «жүгіруші толқын» антена түрлерінің бірі. Оның радиостанцияға жақын бөлігі ағаш бекітпеге көтеріліп қойылады (бөлек тұрған ағаш, баған, биікқоршау және темір мочта).

Антенна жұмысының нтижелілігі трассаға, жергілікті рельеф жердің антеннаға жақындығына байланысты.

Ымқыл жерде штырлы антенналар, құрғақ жерде «жүгіруші антенна» жақсы жұмыс істесе, лямбда тәрізді антенна кез келген жағдайда жақсы жұмыс істейді. Штырлы антенналарды көбіне таулы аймақта қолданған дұрыс, себебі қолайлы әрі бағытталмаған. Сонымен қатар, бағтталған антенналарды дұрыс қолданған жағдайда әскерді басқарудағы құпияны сақтауға және жауға радиокедергі жасауға мүмкін болады.

Радиостанцияларды орнату үшін жер рельефін, радиотолқынды тарату ерешелігін, жақын жердегі радиокедергі, биік ғимараттар, электро-тасымалдағыш жүйелер және байланыс ескерілуі тиіс. Міндетті түрде құрама мен апаратураны жау қаруынан сақтау мүмкіндігін ескеру қажет.

Радиобайланысты жаудың радиокедергілерінен қорғау мүмкіндігі болмаса дұрыс ұйымдастырды деп айтуға болмайды. Жау тарапынан радиокедергі жасау радиоқабылдаушы, яғни мәлімет алу мақсатында жүргізілген кедергі болып табылады.

Сондықтан радиобайланысты орнату және ұйымдастыру барысында жаудың радиобақылау жұмыстарын ауырлататын іс-шараларжүргізу керек. Оған әскери әркеттерге дейінгі радиоқондырғы жұмысында бекітілген тәртіп пен байланыс жасау тәртібінің сақталуы, мәлімет беру жұмысы уақытын қысқарту, шақырусыз жұмыс және бағытталған антенналарды қолдану.

Радиобайланысты жаудың радиокедергілерімен қорғау үшін бағытталған антенналарды олардың биіктігін қайта қарау қажет. Сонымен бірге қабылдағыштардың мәлімет беру қуатын ұлғайту

2.3 Іс жүзіндегі сабақтың жоспары
1-тақырып: Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық

1. Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері.

2. Далалық фортификациялық құрылымдар. Шұңқырлар.

3. Траншеялар.

4. Блиндаждар.

5. Тығылатын орын.

6. Таса.

7. МАВ, танкі взводының тірек пункті.

8. Инженерлік жасырылу іс-шаралары.
Негізгі әдебиеттер: [5, 9,10,17,18].
2-тақырып: Инженерлік бөгеттер.
1. Инженерлік бөгеттердің (ИБ) атқаратын қызметі, классификациясы.

2. Миналық-жарылғыш, жарылмайтын, құрама бөгеттер,

3. Танкіге қарсы,танкіге қарсы қорғанатын ошақтық, тактикалық мина жазықтықтары.

4. Мина далаларын орнату мүмкіншілігі.

5. Орнатылған мина даласын тіркеу және құжаттық бекіту.

6. Инженерлік бөгеттердің дайындық деңгейі.
Негізгі әдебиеттер: 2,3,4.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

3-тақырып: Инженерлік бөгеттерден өту.

1. Инженерлік бөгеттерден өту тәсілдері.

2. Миналық жарылатын бөгеттерді залалсыздандыру тәртібі. 3. Мина далаларын өту тәсілдері.

4. Өткелдердегі коменданттың қызметі.

Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

БӨЛІМ II. ӘСКЕРИ ТОПОГРАФИЯ
4-тақырып: Әскери құрылым жүйесіндегі әскери топография.
1. Әскери топографияның мәні және міндеттері.

2. Әскерді ұрыстық дайындау құрылысындағы әскери топографияның рөлі және орны.

3. Жергілікті жер түрлерінің тактикалық классификациясы.
Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

5-тақырып: Жергілікті жерде картасыз бағдар алу.
1. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.

2. Аспандағы жарық, жергілікті жер заттары белгілерімен, компас көмегімен көкжиек тұстарын анықтау тәсілдері.

3.Өзінің тұрған жері туралы баяндау.
Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

6-тақырып: Азимут бойынша жергілікті жерде қозғалу.

1. Азимутты анықтау.

2. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.

3. Жергілікті заттар мен азимутты анықтау тәртібі және азимут бойынша қозғалыс бағытын анықтау.

4. Маршрут бойынша қозғалыстың схемасын құру.

5. Кедергіні айналып өту тәртібі.

Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

7- тақырып: Топографиялық карта.

1. Топографиялық карта турылы түсінік.

2. Жұмыс картасының анықтамасы және атқаратын қызметі.

3. Карта масштабы.

4. Сандық және сызықтық масштаб.

5. Циркуль өлшегіш, курвиметр, қағаз және сызғыш көмегімен карта бойынша қашықтықты өлшеу.

Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

8-тақырып: Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.

1. Жұмыс картасын жүргізудің негізгі тәртіптері.

2. Жергілікті жерді топографиялық карта бойынша зерттеу.

3. Масштабты және масштабтан тыс шартты белгілер.

4. Шартты түсіндірме белгілер.

5. Елді мекен, өсімдік шабынды, өндіріс және басқада объектілер.

6. Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.

7. Жергілікті жерде карта бойынша қозғалу.

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 2,5.

Бөлім III. БАЙЛАНЫС ЖӘНЕ БАСҚАРУ
9-тақарып: Әскери құрылым жүйесіндегі басқару және байланыс.
1. Әскери бөлімдегі байланыс және басқарудың мәні және міндеттері.

2. Байланыс бөлімдері.

3. Байланыс құралдары.

4. Қозғалмалы және белгі құралдары байланысы

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

10 - тақырып: Радио байланысты ұйымдастыру.
1. Радиобайланысты ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.

2. Радиобайланыс құралдарының жалпы сипаты.

3. Радио кедергілерден қорғану.
Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

11-тақырып: Радиобайланыстыорнату тәртібі.
1. Келіс сөздер жүргізу тәртібі.

2. Радиобайланыс құралдары бойынша командалар (белгілер) беру және қою міндеті.

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

12 - тақырып: Сымдық құралдармен байланысты ұйымдастыру.
1. Сымдық құрал байланысын ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.

2. Сымдық құрал байланысының жалпы сипаты.

3. Байланыс желісін өткізу.
Негізгі әдебиеттер: 2,4,7.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,9.

13-тақырып: Радиобайланыс құралдары .

1. Р-107, Р-107М радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс істеу тәртібі.

2. Р-123М радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс істеу тәртібі.

3. Р-111, Р-130М радио станцияларының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс істеу тәртібі.

Негізгі әдебиеттер: 2,5,8.

Қосымша әдебиеттер: 5,7,10.

2.4 Лаботориялық сабақ жоспары
Лаботориялық сабақ типтік бағдарламада жоспарланбаған .

2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтар жоспары

Өткізу түрі. Сұрақ-жауап, тапсырманы өз бетінше орындау, реферат қорғау. п 2.6.1 № 1,2,4,6,9,17,18.
Өзіндік жұмысты орындауға көмекші әдістемелік нұсқаулар.

Әскери – инженерлік дайындық, Әскери топография, басқару және байланыс пәніне арналған курстық кейстер мен электрондық дәрістер, К. Аманжолов . Алғашқы әскери дайындық оқулығы, І..Б. Нысанқұловтың Атыс дайындығы оқулығы. Қарағанды. Болашақ-Баспа 2008, Бағдарламалар Алғашқы әскери дайындық 10-11 Алматы 2006 Қ.Р. Аманжолов, Основы начальной военной подготовки: Учеб.пособие/ Дошаков С.Х., Каргин С.Т.. - Караганда: Изд-во КарГУ, 2002г.

ҚарМУ- кітапханасында.

№ 1-тақырып Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық

Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері. Инженерлік жасырылу іс-шаралары. Оқыту әдістемесі.

1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.

2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.

3 Минаның әрекет ету принципі

4 Белгі беруші миналар
Негізгі әдебиеттер: [5, 9,10,17,18].
Әдістемелік нұсқаулар: тапсырмаларды орындау үшін әдебиет тізімінен 17 әдебиетте 8-12 беттен қараңыз.
№ 2 тақырып. Минажарылғыш бөгеттерді білдіретін белгілер:
1. Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы миналанған алаңдар

2.Жою әдістері.

3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер

4. КМТ-6 сипаттамасы

Негізгі әдебиеттер: [5, 9,10,17,18].
Әдістемелік нұсқаулар: тапсырмаларды орындау үшін әдебиет тізімінен 18 әдебиетте 154 беттен қараңыз.
3-тақырып. « Әскери топография» « Топографиялық карта»
1.Топографиялық карта жайлы түсінік.

2.Картамен жұмыс жасау.

3.Карталар масштабы
Негізгі әдебиеттер: [5, 9,10,17,18].

Әдістемелік нұсқаулар: тапсырмаларды орындау үшін әдебиет тізімінен 18 әдебиетте 164 беттен қараңыз.

№4.Тақырып. Карта бойынша қашықтықты өлшеу

1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу.

2. Маршрут ұзындығын өлшеу.

3. Географиялық координаттар жүйесі.

4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.

Негізгі әдебиеттер: [5, 9,10,17,18].

Әдістемелік нұсқаулар: тапсырмаларды орындау үшін әдебиет тізімінен 18 әдебиетте 164 беттен қараңыз.
5-тақырып: Жергілікті жерде картасыз бағдар алу.
1. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.

3.Өзінің тұрған жері туралы баяндау.
Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

6-тақырып: Азимут бойынша жергілікті жерде қозғалу.

1. Азимутты анықтау.

2. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.

3. Жергілікті заттар мен азимутты анықтау тәртібі және азимут бойынша қозғалыс бағытын анықтау.

4. Маршрут бойынша қозғалыстың схемасын құру.

5. Кедергіні айналып өту тәртібі.

Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

7- тақырып: Топографиялық карта.

1. Топографиялық карта турылы түсінік.

2. Жұмыс картасының анықтамасы және атқаратын қызметі.

3. Карта масштабы.

4. Сандық және сызықтық масштаб.

5. Циркуль өлшегіш, курвиметр, қағаз және сызғыш көмегімен карта бойынша қашықтықты өлшеу.

Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

8-тақырып: Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.

1. Жұмыс картасын жүргізудің негізгі тәртіптері.

2. Жергілікті жерді топографиялық карта бойынша зерттеу.

3. Масштабты және масштабтан тыс шартты белгілер.

4. Шартты түсіндірме белгілер.

5. Елді мекен, өсімдік шабынды, өндіріс және басқада объектілер.

6. Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.

7. Жергілікті жерде карта бойынша қозғалу.

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 2,5.

2. Байланыс бөлімдері.

3. Байланыс құралдары.

4. Қозғалмалы және белгі құралдары байланысы

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

10 - тақырып: Радио байланысты ұйымдастыру.
1. Радиобайланысты ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.

2. Радиобайланыс құралдарының жалпы сипаты.

3. Радио кедергілерден қорғану.
Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

11-тақырып: Радиобайланыстыорнату тәртібі.
1. Келіс сөздер жүргізу тәртібі.

2. Радиобайланыс құралдары бойынша командалар (белгілер) беру және қою міндеті.

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

2. Сымдық құрал байланысының жалпы сипаты.

3. Байланыс желісін өткізу.
Негізгі әдебиеттер: 2,4,7.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,9.

13-тақырып: Радиобайланыс құралдары .

1. Р-107, Р-107М радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс істеу тәртібі.

2. Р-123М радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс істеу тәртібі.

3. Р-111, Р-130М радио станцияларының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс істеу тәртібі.

Негізгі әдебиеттер: 2,5,8.

Қосымша әдебиеттер: 5,7,10.

2.6 Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары.

Өзіндік жұмысты орындауға көмекші әдістемелік нұсқаулар.

Основы начальной военной подготовки: Учеб.пособие/ Дошаков С.Х., Каргин С.Т.. - Караганда: Изд-во КарГУ, 2002г.

ҚарМУ- кітапханасында.

№ 1-тақырып Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық

Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері. Инженерлік жасырылу іс-шаралары. Оқыту әдістемесі.

1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.

2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.

3 Минаның әрекет ету принципі

2.Жою әдістері.

3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер

4. КМТ-6 сипаттамасы

2.Картамен жұмыс жасау.

№4.Тақырып. Карта бойынша қашықтықты өлшеу

1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу.

2. Маршрут ұзындығын өлшеу.

3. Географиялық координаттар жүйесі.

4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.

3.Өзінің тұрған жері туралы баяндау.
Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

6-тақырып: Азимут бойынша жергілікті жерде қозғалу.

1. Азимутты анықтау.

2. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.

3. Жергілікті заттар мен азимутты анықтау тәртібі және азимут бойынша қозғалыс бағытын анықтау.

4. Маршрут бойынша қозғалыстың схемасын құру.

5. Кедергіні айналып өту тәртібі.

Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

7- тақырып: Топографиялық карта.

1. Топографиялық карта турылы түсінік.

2. Жұмыс картасының анықтамасы және атқаратын қызметі.

3. Карта масштабы.

4. Сандық және сызықтық масштаб.

5. Циркуль өлшегіш, курвиметр, қағаз және сызғыш көмегімен карта бойынша қашықтықты өлшеу.

Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.

Қосымша әдебиеттер: 2,3.

8-тақырып: Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.

1. Жұмыс картасын жүргізудің негізгі тәртіптері.

2. Жергілікті жерді топографиялық карта бойынша зерттеу.

3. Масштабты және масштабтан тыс шартты белгілер.

4. Шартты түсіндірме белгілер.

5. Елді мекен, өсімдік шабынды, өндіріс және басқада объектілер.

6. Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.

7. Жергілікті жерде карта бойынша қозғалу.

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 2,5.

2. Байланыс бөлімдері.

3. Байланыс құралдары.

4. Қозғалмалы және белгі құралдары байланысы

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

10 - тақырып: Радио байланысты ұйымдастыру.
1. Радиобайланысты ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.

2. Радиобайланыс құралдарының жалпы сипаты.

3. Радио кедергілерден қорғану.
Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

11-тақырып: Радиобайланыстыорнату тәртібі.
1. Келіс сөздер жүргізу тәртібі.

2. Радиобайланыс құралдары бойынша командалар (белгілер) беру және қою міндеті.

Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

2. Сымдық құрал байланысының жалпы сипаты.

3. Байланыс желісін өткізу.
Негізгі әдебиеттер: 2,4,7.

Қосымша әдебиеттер: 5,6,9.

13-тақырып: Әскери-инженерлік дайындық, әскери топография, басқару және байланыс бойынша сабақ өткізу әдістемесі.

Тапсырмалар:

1. Жергілікті жерді картасыз бағдарлау

2. Азимут бойынша қозғалыс

Негізгі әдебиеттер: [5, 9,10,17,18].

Негізгі әдебиеттер: 2,5,8.

Қосымша әдебиеттер: 5,7,10.

Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары

Реферат тақырыптары:
1. Далалық фортификациялық құрылымдар.

2. Шұңқырлар. Траншеялар. Блиндаждар.

3. Тығылатын орын. Таса.

4. МАВ, танкі взводының тірек пункті.

5. Инженерлік жасырылу іс-шаралары.

6. Миналық-жарылғыш, жарылмайтын, құрама бөгеттер.

7. Танкіге қарсы,танкіге қарсы қорғанатын, ошақтық, тактикалық мина жазықтықтары.

8. Мина далаларын орнату мүмкіншілігі.

9. Инженерлік бөгеттерден өту тәсілдері.

10. Миналық жарылатын бөгеттерді залалсыздандыру тәртібі.

11. Мина далаларын өту тәсілдері.

12. Инженерлік миналардың атқаратын қызметі, классификациясы, жалпы құрылысы. ТМ-57, ТМ-62П, ТМ-62Д, танкіге қарсы миналарының ТТС.

13. Инженерлік миналарды орнату тәртібі.

14. Инженерлік миналардың атқаратын қызметі, классификациясы, жалпы құрылысы.

15. ПМД-6М, ПМН, ПМН-2, ПОМЗ-2М, ОЗМ-72, МОН-50 жаяу әскерге қарсы миналарының ТТС.

16. Инженерлік миналарды орнату тәртібі.

17. Барлау және инженерлік миналарды істен шығару кезінде қолданылатын құралдар.

18. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.

19. Аспандағы жарық, жергілікті жер заттары белгілерімен, компас көмегімен көкжелек тұстарын анықтау тәсілдері.

20. Өзінің тұрған жері туралы баяндау.

21. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.

22.Жергілікті заттар мен азимутты анықтау тәртібі және азимут бойынша қозғалыс бағытын анықтау.

23. Маршрут бойынша қозғалыстың схемасын құру.

24. Сандық және сызықтық масштаб.

25. Циркуль өлшегіш, курвиметр, қағаз және сызғыш көмегімен карта бойынша қашықтықты өлшеу.

Курстық жұмыстар тақырыбы

Оқу жұмыс жоспарында курстық жұмыс жоспарланбаған
2.7 Оқу сабақтарына бағдарламалық және мультимедиалық ілеспе

Тақырып

Сабақ түрі

Бағдарламалық өнім түрі

Қолайлы

орын

Арнайы дәрісхана атауы

5-тақырып: Жергілікті жерде картасыз бағдар алу.

Дәріс

Мультимедия-лық

Инновациялық білім бөлімі, кафедра

№7 оқу корпус, № 105 лингофондық дәрісхана

2.8 Өзіндік бақылау үшін тесті сұрақтары.
$$$ 1

Миналардың қандай түрлерін білесіңдер ?

A) Бөлшекті.

B) Фугасты.

C) Бөлшекті - фугасты.

D) Танкіге қарсы, жаяу әскерге қарсы.

E) Кумулятивті.
$$$ 2

Жауға әсер етуші қандай инженерлік қорғандарды білесіңдер ?

A) Табиғи, қолдан.

B) Бату зонасы.

C) Жарылғышты миналы, жарылмайтын, комбинациялы.

D) Қирау зонасы.

E) Бөлінген зона.
$$$ 3

Танкіге қарсы қандай миналарды білесің ?

A) Бөлшекті.

B) Астына қарсы,түп асты.

C) Фугасты.

D) Шапшаң және жай жарылғыш.

E) Бөлшекті-фугасты.
$$$ 4

Танкіге қарсы мина қандай бөліктен тұрады ?

A) Денонатор, жарылғыш заряд.

B) Детонатор, жарылғыш.

C) Мина корпусы, жарылғыш заряд.

D) Корпус, детонатор, жарылғыш.

E) Корпус, жарылғыш зат, аралық детонатор.
$$$ 5

Танкігге қарсы ТМ-57 минаның жалпы массасы.

A) 9 кг.

B) 7,5 кг.

C) 6,8 кг.

D) 5,4 кг.

E) 4,2 кг.
$$$ 6

Танкіге қарсы миналардың жарылуында қандай зақымдаушы факторлар болады ?

A) Екпін толқыны.

B) Жарық сәулесі және екпін толқыны.

C) Зарядтың жағымсыз әрекеті және кумулятивті ағым.

D) Екпін толқыны және жоғары қысым.

E) Жоғары қысым және қызу (температура).
$$$ 7

Танкіге қарсы жер қамал қалай аталады ?

A) Эскарп.

B) Кедергі.

C) Траншея.

D) Контрэскарп.

E) Қазба.
$$$ 8

Жауға шығын келтіру немесе оның әскерінің қозғалысын кедергі жасау үшін жасалған кедергі құрылым қалай аталады?

A) Құлдырау.

B) Фортификациялы құрылым.

C) Қопарылу аймағы.

D) Қамал.

E) Бүркемелеу.
$$$ 9

Зеңбірек, артиллериялық оқты ату үшін, берік материалдан жасалған фортификациялы құрылыс қалай аталады ?

A) ДОТ.

B) ДЗОТ.

C) ДЗОС.

D) ДОС.

E) Блиндаж.
$$$ 10

Бұрышы 30-45 танкіге қарсы жер қамалды қалай атайды ?

A) ДЗОС.

B) ДОС.

C) Эскарп.

D) ДЗОТ.

E) ДОТ.
$$$ 11

Жая әскерге қарсы қандай мина білесіңдер ?

A) Жылдам және жай әрекет.

B) Фугасты әрекет және бөлшекті.

C) Баспалы және дистанционалды.

D) Радиобасқару.

E) Оқ тәрізді және жарылмалы.
$$$ 12

Жаяу әскерге қарсы минаның (ПОМЗ-1м) жалпы массасы қандай

A) 2,9 кг.

B) 2,2 кг.

C) 1,8 кг.

D) 1,5 кг.

E) 1,2 кг.
$$$ 13

Жаяу әскерге қарсы минаның (ПОМЗ - 2м) жалпы зақымдау радиусы қанша ?

A) 1 м. Дейін.

B) 4 м. Дейін.

C) 6 м. Дейін.

D) 10 м. Дейін.

E) 15 м. Дейін.
$$$ 14

Жаудың жерінде танкіге қарсы қондырылатын миналардың бір-бірінен қашықтығы қандай ?

A) 0,5-1,5 м.

B) 1-2 м..

C) 1,5-2,5 м.

D) 4-5,5 м.

E) 6-12 м.
$$$ 15

Жау жерінде жаяу әскерге қарсы қойылатын миналардың бір-бірінен қашықтығы қандай ?

A) 8 м. Дейін.

B) 5 м. Дейін.

C) 4 м. Дейін.

D) 3 м. Дейін.

E) 1 м. Дейін.
$$$ 16

Пулеметтен және артиллериялық қарудан оқ атуға арналған жабық фортификациялы, ағаштан, тастан жасалған құрылыс.

A) ДОТ.

B) ДЗОС.

C) ДЗОТ.

D) Эскарп.

E) Блиндаж.
$$$ 17

Оқ, жарылғыш заттардан қорғауға арналған оқпаналарда салынатын қарапайым жасыру орны қалай аталады ?

A) Блиндаж.

B) Паналау.

C) Ниша.

D) ДОТ.

E) ДЗОТ.
$$$ 18

Фильтровентиляция, электроқұралдар, байланыс, сумен қамта-масыз ету жүйесімен жабдықталған, жоғары сапалы материал-дан жасалған фортификациялы құрылыс қалай аталады ?

A) Блиндаж.

B) Бүркемелеу.

C) ДОТ.

D) ДОС.

E) ДЗОТ.
$$$ 20

Жарылғыш заттардың және миналардың ұшқындарына қорға-ныс болатын құрал.

A) Траншея.

B) Ақпарат жолы.

C) Бүркемелеу.

D) Қуыс.

E) Жабылғыш.
Тактикалық дайындық пәні бойынша дайындалу тест сұрақтарының дұрыс жауаптары

Сұрақтар	Жауабы	Сұрақтар	Жауабы
1	C	11	B
2	D	12	D
3	E	13	D
4	B	14	E
5	A	15	C
6	E	16	B
7	C	17	C
8	D	18	B
9	D	19	C
10	B	20	D

2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары

1. Далалық фортификациялық құрылымдар.

2. Шұңқырлар. Траншеялар. Блиндаждар.

3. Тығылатын орын. Таса.

4. МАВ, танкі взводының тірек пункті.

5. Инженерлік жасырылу іс-шаралары.

6. Миналық-жарылғыш, жарылмайтын, құрама бөгеттер.

7. Танкіге қарсы,танкіге қарсы қорғанатын, ошақтық, тактикалық мина жазықтықтары.

8. Мина далаларын орнату мүмкіншілігі.

9. Инженерлік бөгеттерден өту тәсілдері.

10. Миналық жарылатын бөгеттерді залалсыздандыру тәртібі.

11. Мина далаларын өту тәсілдері.

13. Инженерлік миналарды орнату тәртібі.

14. Инженерлік миналардың атқаратын қызметі, классификациясы, жалпы құрылысы.

15. ПМД-6М, ПМН, ПМН-2, ПОМЗ-2М, ОЗМ-72, МОН-50 жаяу әскерге қарсы миналарының ТТС.

16. Инженерлік миналарды орнату тәртібі.

17. Барлау және инженерлік миналарды істен шығару кезінде қолданылатын құралдар.

18. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.

20. Өзінің тұрған жері туралы баяндау.

21. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.

22.Жергілікті заттар мен азимутты анықтау тәртібі және азимут бойынша қозғалыс бағытын анықтау.

23. Маршрут бойынша қозғалыстың схемасын құру.

24. Сандық және сызықтық масштаб.

25. Циркуль өлшегіш, курвиметр, қағаз және сызғыш көмегімен карта бойынша қашықтықты өлшеу.

26. Пункттің картада шамамен орналасқан жерін көрсету.

27. Нүктені карта бойынша координатын анықтау. Нүктені картаға түсіру.

28. Дирекцияны картаға түсіру.

29. Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу. Жергілікті жерде карта бойынша қозғалу .

30. Қозғалмалы және белгі құралдары байланысы.

31. Келіссөздер жүргізу тәртібі. Радиобайланыс құралдары бойынша командалар (белгілер) беру және міндет қою.

32. Байланыс желісін өткізу.

33. Р-107, Р-107М радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс істеу тәртібі.

34. ТА-57 далалық телефон аппаратының атқаратын қызыметі. ТТС жұмыс істеу тәртібі.

35. Р-145 КШМ атқаратын қызметі, ТТС, ұрыстық мүмкіндігі.

36. Болуы мүмкін қарсыластың радиобайланысын ұйымдастыру .

Шетел атмиясының радиобайланысын орнату тәртібі.

38. Шетел армиясының сымдық байланыс құралдарын ұйымдастыру.

39. Шетел армиясының радиобайланыс құралдары.

40. Шетел армиясының штабтық басқару машинасы (ШБМ).

Мазмұны

1. ПӘННІҢ ОҚУ – БАҒДАРЛАМАСЫ - SYLLABUS

Оқытушы туралы мәліметтер .....................................................3
Пән туралы мәліметтер ...............................................................3
Пререквизиттер ............................................................................3
Постреквизиттер ...........................................................................3
Пәннің қысқаша мазмұны ...........................................................4
Пән бойынша тапсырмаларды орындау және өткізу кестесі...7
Әдебиеттер тізімі ..........................................................................8
Баға туралы ақпараттар білім бағасы .......................................9
Курстың саясатымен процедурасы ...........................................10

2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

2.1 Курстың тақырыптық жоспары .................................................10

2.2 Дәріс сабағының тезистері ........................................................14

2.3 Іс жүзіндегі сабақ жоспары........................................................53

2.4 Лаботориялық сабақ жоспары (жоспарда жоқ)........................57

2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары..58

2.6 Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары..............................................................................................62

2.6.1 Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары ................67

2.6.2 Курстық жұмыстар тақырыбы ................................................68

2.7 Оқу сабақтарына бағдарламалық және мультимедиалық ілеспе...................................................................................................68

2.8 Өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары ...............................68

2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары ...........................................73

жүктеу 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4