70
жыртысын жыртты, бет жыртысты, жыға жыртысты, кеңірдек
жыртысты, көңіл жыртыспау)
.
Концепт дегеніміз адамның ойындағы ментальді кешеннің вербалданған
тҥрі, ол тҥрлі жағдайға, қаламгердің дҥниетанымына, тілдік-мәдени
қҧзіретіне байланысты әр қилы кӛрінеді, яғни концепт типтері ҧжымдық
санада инвариант, индивидтік санада вариант тҥрінде қалыптасып,
сақталады, сол арқылы концепт қҧрылымы кеңейіп, толығып, байып,
ҧлғайып отырады, себебі әр қолданыста
оған сан алуан субъективті
эмоционалдық, бағалауыштық, философиялық мән ҥстемеленіп отырады.
Әр қаламгер ӛз туындыларында сӛздің халық ҧғымындағы және ӛз
тәжірибесіндегі мағыналарын тоғыстыру, астастыру нәтижесінде әлемді
тҥйсінуін таныта алады, сондықтан концепт тек бір ғана сӛз мағынасында,
аясында емес, белгілі бір танымды айқындап, кӛрсететін лексикалық
бірліктер қоры (тірек сӛздер) арқылы, ҥлкенді-кішілі мәтіндер кӛлемінде
танылады.
Қазақ тілінде «әйел» концептісін вербалдайтын номинативтердің саны
біршама. Бҧл номинативтер
әйел адамның жас шамасын, кескін-келбетін,
әлеуметтік мәртебесін, басқа адамның ӛміріндегі орнын, олардың ӛзін ӛзі
және ӛзге персонаждың бағалауын кӛрсетеді. Осыған байланысты «әйел»
концептісін қҧрайтын жағымды, жағымсыз бірнеше фреймді (қҧрылымдық
элементті) атауға болады: әйел - әсемдік, әйел - еркелік, нәзіктік, әйел – ана,
әйел – отбасы ҧйытқысы, әйел – жар, әйел - ҧяңдық, ибалылық, әйел –
адалдық, әйел – намысқойлық, әйел – періште, әйел – махаббат, әйел –
еңбекқор, әйел – пері, әйел – ақылсыздық. Бҧл танымдық тармақтар арқылы
қаламгер ӛз кейіпкерінің толыққанды бейнесін жасай алады.
Сентенция - афоризмнің бір тҥрі, авторы анық кӛрсетілмеген афоризм,
яғни белгілі бір әдеби контекстен ҥзіп алуға келетін, ықшамдығымен,
әсерлілігімен
әрі интеллектуалдық, әрі эстетикалық талапқа сай келетін,
кӛбіне философиялық, дидактикалық поэзияда ҧшырасатын, кӛптің кӛңіліне
ҧялағандай қысқа қҧрылған нақыл сӛз. Мҧндағы тҧжырым, негізінде, қарсы
пікір тудырмастай, терең мәнді, артық-кемі жоқ, «жеті ӛлшенген» мазмҧнды
болып, кӛбіне ашық немесе бҧйрық райда айтылып («Кішігірім мақсатпен
ҥлкен адам болмайсың», «Ӛзіңді ӛзің таны»), параллелизм, антитеза,
қайталамаларға қҧрылады. Сентенция философиялық мазмҧны басым болса,
гнома; дидактикалық мәні кӛбірек болса, максима; нақты бір жағдайда ойды
айқындау не әсерлеу ҥшін айтылса, апофтегма немесе хрия деп аталады. Бҧл
тҥр, яғни сентенция, әдетте, шығарманың соңын немесе шырқау шегін ҧштай
тҥсу ҥшін антикалық, қайта ӛрлеу және классицизм әдебиетінде кеңінен
белгілі болған.
Афоризм қаламгердің ӛз басынан ӛткерген, алайда дәлелдеуді қажет
етпейтін шындықты рухани қорытып шығаруы нәтижесінде пайда болады.
Афоризм, әдетте, кӛп
мағыналы болып, ӛмір қайшылықтарының
ӛткіншілігіне негізделеді.
Афоризмнің ықшамдылық, жинақылық, тосындық, қанаттылық сияқты
негізгі, басты белгілерімен қатар маңызды бір ерекшелігі, яғни авторы бар.
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У
71
Ал афоризмнің қысқалығы, ықшамдығы туралы
критерийдің субъективті
сипаты басым болғанмен, зерттеушілер де, авторлар да мейлінше қысқа
афоризмнің бейнелілігі де, әсерлілігі де айқын болатынын атап кӛрсетеді:
«Правильная дозировка афоризма: минимум слов, максимум смысла»
[75;
563].
Сентенция мен афоризмнің басты ортақ белгісі – авторы барлығы.
Осынысы оларды ӛзара әрі ҧқсатады, әрі ерекшелейді, себебі сентенция
кӛлемді жанр туындысын жазу ҥдерісінде тҥрлі
фактілерді қорытып,
дәлелдеу, оқиғаларды байланыстыру ҥшін немесе сол автор ойына серпін
берер «баспалдақ» ретінде контексте туса, афоризм – жеке, қысқа жанр
туындысы, яғни белгілі бір жҥйемен, арнайы ойлану, екшеу, сӛз ҥнемдеу
әрекеттеріне ҧшырайтын ерекше формалы – ықшам, ӛткір, бейнелі –
біртҧтас, бӛлшектеуге кӛнбейтін туынды (мәтін).
Жалпы, сентенциялар кӛркем әдебиетте, белгілі контексте кездеседі,
сондықтан да сентенциялар микро-макромәтін деңгейінде әр тҥрлі стильдік
қызмет атқарады. Оларды сан алуан тақырыптық-семантикалық
топтарға
бӛлуге болады.
Сентенция аталатын контекстік афоризмдерге, біздіңше, мынадай
анықтама лайық тәрізді: сентенция дегеніміз - белгілі авторы бар, адам, қоғам
ӛмірінің сан алуан қырын қамтитын, терең мазмҧнды, әсерлі, кітаби-жазба
әдебиетте ҧшырасатын, мәні контексте ашылатын ықшам сӛйлем
(синтаксистік бірлік). Мҧндай сӛйлем жай сӛйлем тҥрінде де, қҧрмалас
сӛйлем тҥрінде де келе береді. Мысалы:
Достарыңызбен бөлісу: 
