Бірақ  «Ұшқыннан жалын қаулайды!» деген, социал-демократтардың ұраны

36 
Романдағы мазмұндық-концептуалды ақпар соңғы авторлық баяндауда 
берілген, мұнда арнайы баяншы мен автордың сөзі кірігіп, қосүнді сөзге 
айналған. 
Сонымен, көркем мәтіннің семантикасын қабылдап, түсінуде атқарар 
қызметі ерекше астарлы ойды (подтекст) түзуде лингвистикалық 
(горизонтал) және вертикал контекстердің өзара әрекеттесуінің маңызы 
айрықша. 
Көркем шығарма – лингвистикалық және экстралингвистикалық 
факторлардың өзара әсері нәтижесінде пайда болатын коммуникативтік-
прагматикалық күрделі құрылым, яғни мәтін теориясындағы пресуппозиция, 
информативтілік (ақпараттылық), модальділік, имплициттілік сияқтылар 
лингвистикалық санаттар, ал көркем туындының оқырманға арналып 
жазылуы (адресаты барлығы), автордың өз позициясы, образы барлығы 
экстралингвистикалық фактор болып саналады. 
Кез келген күрделі құрылым жүйелі, сондықтан оны құрайтын 
элементтердің әрқайсысының қолданылуы белгілі бір мақсатта көздейтіні 
сөзсіз. Ал көркем мәтіннің ең басты және маңызды санаты -
концептуалдылық (негізі идеясы), ол мәтіндегі ақпардан - мазмұндық-
концептуалдық ақпар мазмұндық-фактілік ақпардан - жекелеген сөздер мен 
сөз тіркестерінің, мәтін құрамындағы түрлі бөліктердің мазмұнынан 
алынады. Пікірімізді К. Ахметованың «Бауыр» балладасына талдау жасау 
арқылы дәлелдеп көрелік. 
Шығарманың сюжеті халқымыз мазмұнын «Атасы басқа, аттан түс!» 
мәтелімен түйіндеген аңызға құрылған. Бұл аңыз І. Есенберлиннің «Алтын 
Орда» трилогиясында Ақсақ Темірдің жастау кезінде өзі куә болған оқиға 
ретінде баяндалып, Едіге мен Исабектің ұрыс үстіндегі іс-әрекетіне орай еске 
түсіріледі және Әмір Темірдің ұғымына сыя қоймайтын сезім ретінде 
суреттеледі. Трилогияда когезиялық (байланыстырушы) қызмет атқарған 
бұл аңыздың Күләш интерпретациясы адам және қоғам, ақын және әкімнің 
қарым-қатынасын, өзара байланысын көрсете отырып, тақырыбындағы 
(атындағы) «бауыр» сөзіне шоғырланған, жинақталған мазмұндық- 
концептуалды ақпарға акцент түсіреді, себебі кез келген көркем мәтіннің 
атауы екі түрлі қызмет атқарады. Яғни шығарманың мазмұнынан хабар 
береді әрі сол мазмұнды түсініп, қорытудан туады, ал бұның өзі шығарманың 
атауы мәтін түзуші факторлардың бірі екенін дәлелдейді. 
Балладада бірнеше концептуалды орталық (микротақырып) бар, ал 
«Концептуалды орталық – мәтіннің тақырып атауымен арақатыста болатын 
және мәтін шегінде анықталатын 

жүктеу 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: