92
мәңгілік болғаннан кейін, ерте ме, кеш пе, әлемнің бар мүмкіндіктері
іске асырылатынына ойшыл кәміл сенеді.
Ибн-Рушд таным туралы ілімінде ой-санаға басты орын береді.
Әлбетте, Құранда да әлем туралы белгілі бір шындықтар берілген,
бірақ сонда, сенім мен ақыл шындықтары қалай өзара қатынаста бола-
ды? Өз заманында өзгеше батылдыққа барып, ол екі шындық жоқ деп
жариялады. Шындық – жалғыз және ол ақылға негізделуге тиіс.
Құранның шындықтары бұқара халыққа арналып, соларға түсінікті
болу үшін жазылған. Ал философиямен танымы терең адамдар ай-
налысады, олар өздері жасаған қорытындыларға саналы, ақылды
негіздемелер бере алады. Демек, Құран қағидалары мен ғылыми
нәтижелер арасында қарама-қайшылықтар туғанда, діни қағидаларға
жаңа түсініктемелер берілуі керек, яғни оларды заманға сай жаңартып
отыру қажет. Егер Ибн-Рушд осы уақытқа дейін тірі болғанда, қазіргі
ғалымдар оның осындай ойын, сірә, кешіре қоймас еді.
Ибн-Рушд әлеуетті парасат деп адамзатты тұтастай танып білу
мүмкіндіктерінің жиынтығын түсінеді. Шындығында, әрбір тірі
адамның уақыты шектеулі және ол өтпелі тіршілік иесі болып табыла-
ды, сол себепті әлеуетті парасатсыз, биік ой өресінсіз ол әлемнің уни-
версалияларын аша алмаған болар еді. Сөйтіп, Ибн-Рушдтың әлеуетті
парасаты қазіргі заманғы философияның қоғамдық сана түсінігіне
жақын.
Адамның қоршаған дүниені танып білуіне Алланың белсенді
ақыл-парасаты көзге көрінбей ықпал етеді. Алайда ол тікелей
емес, адамдардың сезімдерін, қиялдары мен елестерін оята отырып
ықпал етеді. Соған орай ойдың белсенділігі артады және заттардың
мән-мағыналары ашылады, демек, адамзаттың әлеуетті параса-
ты байи түседі. Бүгінгі күні біз адамның сезімдері мен әсерлерінсіз,
құштарлықтарынсыз болмыстың терең қойнауларына жету мүмкін
еместігін айтар едік. Ибн Рушдтың ойынша, әлеуетті парасат әрдайым
Алланың белсенді ақыл-парасатына жақындаумен болады, бірақ
ешқашан онымен толық бірігіп кете алмайды. Шындығында, егер
біз Әлемнің бар құпияларын ашып қойсақ, онда өзіміз Құдайларға
айналған болар едік, бұл, әлбетте, мүмкін емес.
Ибн-Рушдтың екінші, өз заманы үшін «заңға қайшы» тұжырымы
мынада: адам – өтпелі. Адамның денесі өлгеннен кейін, оның жаны
да өледі. Яғни бұдан адам өмірінің мағынасыздығы келіп шықпай ма?
Бұл тығырықтан Ибн-Рушд адамзаттың әлеуетті ақыл-парасаты ажал-
сыз деп мәлімдей отырып шыққан. Демек, адам бәрін жасауға, өзінен
93
кейін әлеуетті ақыл-парасатта шығармашылық із қалдыруға тиіс дей
алады екенбіз.
Әрине, адамның құндылық бағдарларына байланысты Ибн-
Рушдтың бұл «заңға қайшы» тұжырымынан екі: бірі – тақуалық,
ал екіншісі гедонистік
1
ұстаным келіп шығады. Егер адам өлсе де,
бірақ мәңгі әлеуетті ақыл-парасат қалады, сондықтан ол тақуалық-
мистикалық өмір салтына бейімделуге тиіс. Екіншіден, егер адам бұл
дүниеде бір-ақ рет өмір сүрсе және оның жаны өзімен бірге өлсе, онда
ол бұл өмірден барынша мол ләззат алып, барлық мүмкін болатын
рақаттарға батуға тиіс.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Ибн-Рушдтың
бүгінгі таңда да біздерді өзінің философиясымен таңдандыратын терең
сезімтал және батыл ойшыл болғанын ерекше атап айтқымыз келеді.
2.7. ибн-Хальдун – қазіргі заманғы әлеуметтік философияның
және саясаттанудың негізін салушы
ибн-Хальдун (1332-1406) – тарихшы және философ, сондай-ақ араб
Шығысының жарқын ойшылдарының бірі. Оның негізгі еңбектері:
«әл-мүккадима», «арабтардың, парсылардың және берберлердің
тарихы...», «өнеге-өсиет үлгілерінің кітабы» және басқалары.
болмыс туралы ілімінде Ибн-Хальдун әлем тәртіпке келтірілген,
үйлесімді, денелер мен заттар бір-бірімен өзара байланыста дегенді
айтады. Заттардың негізінде сол баяғы төрт элемент: жер, су, ауа,
от жатыр. Олардың заттарға араласып кеткеніне қарамастан, сол
элементтердің біреуі басым болуға тиіс, олай болмаса, зат өмір сүре
алмайды. Заттардың бұл өмірде болуында дүние элементі саналатын
оттан шығатын «туа біткен жылу» шешуші рөл атқарады.
Әлемде болып жататын алуан түрлі үдерістер адамға тәуелді емес.
«Табиғатта даму бар ма?» – деген сұраққа ол оң жауап қайтарады.
Табиғаттағы ең бір күрделі түпнегіздерге қараңызшы: минералдар,
өсімдіктер, жан-жануарлар бұл дүниеге бірінің артынан бірі келіп жа-
тады. Аса күрделі минералдар мүкке айналса, ал ең жоғары тұрған
өсімдіктер қарапайым жәндіктер – ұлуларға айналады. Жануарлар
әлемі көбейе және өне бойы тіршілік иелерінің жаңа-жаңа түрлерін
тудыра отырып, ақыр соңында, ақылы бар тіршілік иесі – адамның
пайда болуына жеткізеді. Маймылдарға қараңызшы: олардың түйсіну,
1
Гедонизм – адам рақат тұрмысқа ұмтылады дейтін көне грек ілімі.
94
қабылдау сезімдері бар, бірақ ойлау қабілеті жоқ. Сөйтіп, Ибн-Хальдун
Ч.Дарвинге дейін 400 жыл бұрын-ақ, рас, тым қарабайыр болғанмен,
өмірдің дамитыны туралы идеяға келген.
табиғат пен қоғамның өзара қарым-қатынастары мәселелерін де
алғашқылардың бірі болып Ибн-Хальдун қойған. Адамдар бір-бірімен
азық тауып жеу қажеттілігіне бола бірігеді, өйткені онсыз өмір жоқ.
Адамдарды бірігуге келтіретін екінші фактор – ол жабайы жан-
жануарлардан, тіпті адамдардың өздерінен де қорғану қажеттігі.
Сөйтіп, адамдардың табиғаттан шыққанына қарамастан, олар, қалай
болғанда да, әлеуметтілік деңгейіне дейін көтеріледі. Бірақ Табиғат
туындысы болғаннан кейін, адам оның ықпалынан толықтай шығып
кете алмайды.
Табиғат қоғамға бәрінен бұрын өзінің климаты (ықылым) арқылы
ықпал етеді. Ол жер бетіндегі климатты жеті белдеуге: ең суық
аймақтар (7-6-белдеу), ең ыстық (1-2-белдеу), қалыпты (4-белдеу), ау-
ыспалы (3 және 5-белдеу) ажыратып бөледі. Ең суық және ең ыстық
аймақтардағы адамдар қызба мінезді, ұшқалақ болып келеді, өйткені
олар қиын жағдайларда өмір сүреді. Тіпті олардың дене құрылысы
мен бет әлпеттері де соны айтып тұрады. Африкалықтар денелерінің
қара түсі, ал солтүстіктегілердің бозғылдығын ол осы факторлармен
түсіндіреді. Табиғат адам жанының толғаныстарына, мінез-құлқына,
ал жейтін тағамдары дене құрылысына әсер етеді. Бүгінгі күні ондай
ой-пікір географиялық детерминизм
1
деп аталады.
Ойшылдың осындай пікірлерінде ұтымды мән-мағына бар ма?
Әрине, бар. Оның үстіне, теориялық қана емес, практикалық-саяси
да мәні бар. Бүгінгі таңда дамыған елдердің тәжірибесін үйрене оты-
рып, біз өз еліміздің ерекшеліктерін ескермейміз, яғни қыстың жеті
айға созылатынын, судың тапшылығын, халықтың аз қоныстанатын
аймақтарын, көп жерлердің бос жатқанын естен шығарып аламыз. Де-
мек, біз, сірә, елімізді еуропалық мәнермен өзгерте алмаспыз. Еліміздің
болашақтағы бейнесі өзіндік болмақ. Мүмкін, халық аз қоныстанған
көптеген жерлер ұлттық саябақтарға айналар, ал біз бүгінгі күні құрып
бара жатқан өсімдік әлемі мен жануарлар әлемін қалпына келтірерміз.
Демек, біз ата-бабаларымыздың тәжірибелерін ұмытпауға тиіспіз.
Сонымен бірге Ибн-Хальдун барлығының да табиғат факторларына
тәуелді еместігін айтады. Климат жағдайлары бірдей елдерде өмір сүріп
1
Детерминизм – табиғат пен қоғам құбылыстарының объективтік заңдылығы мен себептік
байланыстылығын мойындайтын философиялық тұжырымдама.
Достарыңызбен бөлісу: | 
