116
ерік-жігерін, табандылығын бағындырады. Алайда барлығы да та-
рихи тұлғаның айбыны мен табандылығына байланысты емес. Бұл
қызметтің «заман қажеттіліктерімен» сәйкес болуы қажет.
Сонымен, адам – азат, айбынды, күш-қуаты мол, істің мән-жайын
біліп әрекет ететін тіршілік иесі. Ол өзінің алдына қойған мақсаттарын
іс жүзіне асыра алады. Н.Макиавеллидің нақ осы идеялары Батыс
адамының жанына жағып, оның ақыл-ой қасиеттеріне айналды.
Бірақ тарихта Н.Макиавелли, негізінен, саясат туралы ой-
пікірлерімен қалды. Ал бұл кездейсоқтық емес, өйткені сол уақытта
феодалдық саяси жүйенің әлсіреуі орын алып, капиталистік қатынастар
қалыптаса бастаған. Егер оған дейін саясат діннің қолдауында бо-
лып келсе, енді оның шешімдерін тиісті мораль ақтайтын болды,
жалпы алғанда, саясат аристократияның ісі еді, ал енді жағдай күрт
өзгерді. Кедейлерден шығып, азғантай уақыт ішінде байып кеткен
адамдар билікке ұмтылды. Осындай жағдайда саясат бірте-бірте дін
ықпалынан шығып, дербес әлеуметтік құбылысқа айналады.
Саяси ғылымның міндетін Макиавелли жағдайдың шынайы жай-
күйін түсіндіруден көреді. Құдайдың барлығын алдын ала белгілеп
қоятыны туралы ортағасырлық тұжырымдаманы ол объективті та-
рихи қажеттілік – тағдырмен алмастырды. Бірақ тағдыр – бәрін ба-
сып-жаншитын алапат күш емес, ол адамның азат ерік-жігеріне орын
қалдырады, адамдарды саясатқа белсенді, жасампаз ой-пікірлерімен
қатысуға бағыттайды.
Макиавелли Жаңа заманның саяси ғылымының негізгі термин-
дерінің бірі – Stato (мемлекет), ағылшынша – State, ал французша –
Etat деген терминді енгізді. Мемлекет қоғамның саяси ахуалын: билік
ұстағандар мен соларға тәуелділердің қарым-қатынасы, тиісті дәрежеде
құрылған, ұйымдастырылған саяси биліктің, сондай-ақ заңдардың
болуын білдіреді. Оның үстіне, бұл қозғалмайтын, қатып қалған
құрылым емес, күресуші күштердің арасалмағына тәуелді, өзгермелі
ахуал болып отыр.
Макиавеллиге дейін барлық саясаткер-теоретиктер үшін басты
мәселе – мемлекеттің мақсаты болды. Билік тек әділеттілікке, әл-
ауқатқа, азаттыққа немесе Құдайға қол жеткізу құралы деп ұғынылды.
Ал Макиавелли мақсатты биліктің өзі деп сендіреді де, мақсатқа
жету құралдарын: билікті қалай алуды, ұстап қалуды және таратуды
ғана талқылайды. Ол билікті моральдан, діннен және философиядан
бөліп, мемлекетті басқа бастауларға тәуелсіз, құндылықтардың дер-
бес жүйесі ретінде қарайды. Макиавелли еш жерде моральсыздықты
117
дәріптемейді, ол жалпыадамзаттық құндылықтарды жоққа шығар-
майды. Оның пікірінше, билік пен моральдың жай қағидалары бір-
бірімен қиыспайды. Мемлекет қайраткерінің мұқтаждықтары мораль-
дан жоғары тұр.
Мемлекет туралы макиавеллилік ой-пікірлердің сипатты үлгілерін
оның «Тақсыр» атты кең танымал еңбегінен көреміз: «... Адамдардың
көзіне жаны ашығыш, ізгілікті болып көрініп қана қоймай, іс жүзінде
де сондай болу керек, бірақ іштей, егер қажет болса, қарама-қарсы
қасиеттеріңді де көрсетуге дайын болған жөн»; «...Құзырындағылар
үшін лайықсыз істерді тақсырлар басқаларға жүктеуге, ал лайықты
істерді өздері орындауға тиіс» және т.б.
Демек, Н.Макиавелли алғаш рет саясатты моральдан ажыратып,
оның қоғамды қайта құрудағы орасан зор маңызын көрсетеді. Егер
мораль нақты жағдайға қатыссыз, қоғам қандай болуға тиіс дегеннен
келіп шығатын болса, онда саясат – бар нәрсеге, айқын нақтылыққа,
«нәрселердің ащы шындығына» сүйенеді. Саясат – бәрінен бұрын
билікті алу және оны ұстап қалу үшін күрес. Саясат – ол қоғамның
тұтастығын сақтау үшін, әртүрлі әлеуметтік топтардың өз мүдделерін
келістіруі. Саясаткер мүмкіндігінше ізгіліктен ажырамауға, бірақ
қажет болса, жамандықтан да шошымауға тиіс. Бірақ, дегенмен сая-
сатты мораль шектерінде ұстап тұру мүмкін емес. Қашанда өзінің іс-
әрекеттерінде мораль талаптарына сүйенетін саясаткер, ақырында, өз
қабірін өзі қазған болып шығады.
Н.Макиавеллидің саясат жайындағы жоғарыда келтірілген ой-
пікірлері кейіннен философия, саясаттану тарихында «макиавел-
лизм» ұғымын тудырды. «Макиавеллизм» деп арсыз саясат, алдап-
арбау, зұлымдық, фактілерді бұрмалау әрекеттерін түсіну керек, яғни
жалпыадамзаттық адамгершілік нормаларын аяққа басу туралы сөз
болып отыр, өкінішке қарай, әлемдік саясатта ондайлар әлі күнге дейін
орын алып келеді.
Біз Н.Макиавеллидің философиясын «макиавеллизмнен» ажыра-
тып көрсетуге тиіспіз, өйткені ол кез келген күш көрсету, саясаттағы
зұлымдық атаулыдан аулақ болды. Алайда саясатта әртүрлі
жағдайлардың, «нәрселердің ащы шындығының» қысымымен
саясаткердің күш қолдануға мәжбүр болатын сәттері кездеседі.
Бұндай жағдайда ол қорқытып-үркітумен әуестенбеуге тиіс. Сая-
си қарсыластарын тез тізе бүктіріп, күш қолдануды тоқтатуға әрекет
етуі керек. Бірақ ол кезде, ойшылдың пікірінше, қатарынан екінші
рет күш қолданудан сақтану керек. Іс жүзінде қазіргі заманғы сая-
118
сат технологтары да осына айтады. Саясаткер бір мезгілде арыстан
да, түлкі де болуға, қажеттілігіне қарай сақ болумен қатар, батыл да
болуға тиіс дегенге келсек, онда бұл қағидат бүгінгі күні де өзекті бо-
лып табылады. Демек, Н.Макиавелли адамгершілікке негізделген сая-
сатты жүргізу қажеттігі туралы айтқан.
XX ғасырдың екінші жартысында ғана Н.Макиавеллидің
шығармашылығын терең зерттеу негізінде одан «азғын саясаттың
ақтаушысы» деген қорлық таңба алынып тасталды. Н.Макиавеллидің
шығармашылық мұрасын терең зерттей келе, көрнекті ағылшын фи-
лософы Бертран Рассел оны «Қайта өрлеу дәуірінің ең терең ақыл-
ойы» деп атады. Бүгінгі күні Батыста Макиавелли «қазіргі заманғы
саясаттанудың әкесі» саналады. Ал біздің ойымызша, бұл бағаға әбден
лайық деп араб ойшылы Ибн-Хальдунды айтуға болады, өйткені ол
Макиавеллиден тұтас бір ғасыр бұрын өмір сүрді ғой. Алайда бұл
адамзаттың философиялық ойы тарихындағы Н.Макиавеллидің ала-
тын орны мен маңызын ешбір кемсітпесе керек.
3.5. Діни реформация және оның еуропалық капитализм
дамуындағы маңызы
Еуропаның рухани өмірінде де Қайта өрлеу дәуірі айтарлықтай
өзгерістерімен әйгілі болды. XVI ғасырда христиандықтың көп зардап-
тар әкелген екінші ірі жікке бөлінуі орын алды және ол жаңа басталған
антифеодалдық әлеуметтік-саяси қозғалысқа байланысты болды.
Ал католицизм феодализмнің идеологиялық тірегі болғандықтан,
алғашқы соққы католик шіркеуіне бағытталды. Қозғалыстың өзі Ре-
формация (лат. – reformation – түрлену, түзету) деген атқа ие болды.
Осындай жағдайда рухани өмірді жаңартудың алғашқыларының
бірі болып немістің діни қайраткері мартин лютер шықты. Ол өте
дарынды адам-тын. Діни ілім профессоры, неміс тілінің білгір маманы
(Библияны алғаш неміс тіліне аударған да – сол), композитор және му-
зыка теоретигі болды.
1517 жылдың қазан айының 31-інде ол өзі діни қызметші болып
еңбектенетін ғибадатхананы жауып және есікке сол кезде-ақ жұрт
танып білген 95 тезисті іліп, ашық қарсылық әрекетке шықты. Бұл,
Ф.Энгельстің бейнелеп айтуы бойынша, «отқа май құйған» әрекет-тін.
Оған түрткі болған М.Лютер тұрып жатқан және еңбек ететін Виттен-
берг қаласына жаппай индульгенция сатуға Рим елшісінің келуі еді.
Бастапқыда бағынушылар үшін үшін бұл татымды сый көрінгенімен,
Достарыңызбен бөлісу: | 
