398
қанағат ала отырып, шығармашылық деңгейге дейін көтерілу. Ондай
адамдарға тән қасиеттер:
• өмірдің әр күнін құрметпен және қуанышпен қарсы алу;
• басқаларды өзіңдей бағалау, тәуелді болмау, сонымен бірге
айналадағы адамдардың пікіріне құлақ асу;
• өз өміріңді арнаған істі сүю және мамандығыңды шығармашылық
деңгейде меңгеру. Өзіңнің шығармашылық қабілеттеріңді ары қарай
дамыту мақсатында өз-өзіңді жетілдірумен шұғылдану;
• қашанда Шындыққа, Жақсылыққа және Әсемдікке ұмтылу;
• әрдайым қарапайым және басқа адамдармен қарым-қатынас
жасауға дайын болу.
Австриялық ғалым В.Франкл адам өмірінің мағынасы жайын-
да арнайы кітап жазды. Осы заман адамының өмір қарекетін қарай
келіп, ол оның айтарлықтай қиындықтарын көрді. Қазіргі адам жан-
жануарлар құсап ырықсыз сезіммен өмір сүре алмайды, әдет-ғұрыптар
мен дәстүрлер адам өмірін айқындайтын өткен қоғам да артта қалған.
Сондықтан ол басқалар сияқты болғысы келеді (конформизм) неме-
се жоғарыдағылардың қалағанын істегісі келеді (тоталитаризм). Ол
(Батыстың адамы туралы айтылып отыр) рухани тоқырауға ұшыраған,
өмір мағынасын іздеумен жүр. Нәтижесінде, адам «экзистенциалдық
вакуумға» (ішкі бос қуыс, өмір мәнін жоғалту – В.Франкл енгізген
термин) түскен. Ондай адам әлеуметтік ауытқушылыққа (ішімдікке,
нашақорлыққа салыну, қылмыс істеу, Құдайды іздеу, өз-өзін өлтіру
және т.б.) тап болады (қараңыз: В.Франкл. Человек в поисках смыс-
ла. – М., Прогресс, 1990).
Батыс елдерінде адамдардың көпшілігі өмір мағынасын байлықтан
іздейді. бұл – жалған өмірлік бағдар. Мысалы, ата-ана баласы үшін
барлық қолайлы материалдық жағдайды жасап, қалағанын сатып
алып береді де, сонымен өз міндетін атқарғандай болады. Ал бірақ
баласының жан дүниесінде не болып жатқанынан, нені армандайты-
нынан, кім болғысы келетінінен хабарсыз. Баланың жанын түсінуге
және қалыптастыруға олардың уақыты жоқ. Нәтижесінде, жылдар
өтіп, бала есейеді, балалық қиялдары артта қалады, бірақ адам тұлға
болып қалыптаса да, өмірдегі өз орнын таба да алмайды.
Мәселенің төтенше қиындығы – адамға өмір мағынасын беруге
болмайтындығы: ол оны өзі іздеп, өзі табуға тиіс. Осы дүниеге кел-
ген әрбір адамның өзінің белгілі орны бар, демек, оның өзіндік «өмір
мағынасы» бар. Өмір соқпақтары қандай бұрмалаң болса да, адам өз
орнын іздеп табуға тиіс. Біреу өмір мағынасын балаларын тәрбиелеуден
399
көрсе, екінші бір адам өзінің шығармашылық жетістігінен, ал үшіншісі
сүйікті адамы үшін өмір сүруден көреді.
В.Франклдің ойынша, тым жалпылама айтқанда, өмірдің мағына-
сын үлкен үш топқа ажыратуға болады. жоғарғы мағына – тұлғаның
шығармашылық құндылықтарға жетуі, яғни бұрын өмірде болма-
ған өзгеше жаңалық ашу. Ол үшін адам дарыны мен талантын кең
ашып қана қоймай, сонымен қатар өз мамандығын терең, кәсіби
деңгейде меңгеруге, соның шыңына көтерілуге тиіс. Негізінен, бұл –
таңдаулы топ өкілдеріне тән қасиет.
Алайда кең мағынасындағы шығармашылық – адамның
тектік қасиеті. Сондықтан әрбір адам сүйікті ісімен айналысып қана
шығармашылық деңгейіне көтеріле алады. Мысалы, тиянақты оқушы
адамзатқа ежелден белгілі күрделі математикалық есепті шешеді.
Алайда ол басқалардың көмегіне жүгінген жоқ, ол берілген есепті өзі
үшін жаңадан ашқандай болды. Ол соны іске асырды, енді өзін жа-
сампаз адамдай сезінеді! Үй шаруасындағы әйел әсемдік журналдары
беттерінде жарияланған өрнектерді үйреніп, көп жыл бойы өз балала-
ры үшін жылы киім тоқып келді. Жылдар өте келе, әлдебір сәтті күні
ол өз өрнегін ойлап табады. Ол жаңа туындыны дүниеге әкелді! Оның
өрнегі журнал беттеріне шықпай-ақ қойсын, бірақ ол бәрібір соның
өрнегі ғой! Егер адам кертартпалыққа негізделген әлдебір істі өзінше
істеуді қолға алса, бұл да кең мағынасындағы шығармашылық болып
шығады.
Бірқатар жағдайларда адам алдына қойған мақсаттарына жете
алмайды, ол өзін өмірінің мағынасын жоғалтқандай сезінеді. Он-
дай жағдайда ол бұл мақсатқа деген көзқарасын өзгертіп, оны басқа
мақсатқа ауыстырса, барлық қиындықтары артта қалады. Бұны
В.Франкл «көзқарас құндылықтары» деп атайды. Мысалы, бір
сұлу қызға, мысалы, егер құндыз ішік сатып алса, «өмір шыңына»
шығатындай көрінеді. Алайда күндер, айлар өткенмен, қыздың арма-
ны орындалмайды, ол жүйке ауруына шалдығады, бар ойы – сол ішік.
Бірақ ол сол мақсатқа деген көзқарасын (мүмкін, оған аң терілерінен
киім кию үшін, аңдарды өлтірудің қажеті жоқ деп есептейтін Джина
Лолабриджеден үлгі алу керек шығар) өзгертіп, басқа нәрсені мақсат
етсе (мысалы, құндыз ішіктің орнына, жасанды теріден жасалған
ішікті сатып алуды ойласа) болды, барлығы да өз орнына келе қалады,
ал біздің сұлу бикешіміз қайтадан тыныш ұйықтайтын болады.
Адамдар кейде өмірде қорқынышты түсінде де көрмеген
жағдайларға (апаттар, цунами, жер сілкінісі, түрме, қатерлі ісікпен
400
ауыру және т.б.), сол жағдайлардан шыға алмайтын қиындықтарға тап
болады. Өмірінің соңында адамның бәрібір «қасіретті үштік» деп ата-
латын азап, кінә және өлімнен құтыла алмасы анық болса да, ол өмір
мағынасын жоғалтқандай күй кешеді, кеудесі – бос қуыс, күйзеліс жа-
нын жегідей жейді. В.Франкл айтқандай, «тіпті осындай адам төзгісіз
жағдайларда да, өмірдің мағынасын жоғалтуға болмайды». Олай болса,
«күйзелістер құндылығы» дегенге көшу керек, ол кезде күйзелістің
өзін жан дүниесін тазарту құралы ретінде пайдалануға болады. Өз-
өзімен іштей сөйлесуге көше отырып, күйзелуші адам көп заттардың
құндылықтарын қайта бағалай біліп, өмірдің жаңа мағынасын таба
алады.
Ал енді үлкен экзистенциалдық мәселе – адамның өлімі және
ажалсыздығына келейік.
Кез келген өмірдің ерте ме, кеш пе, өліммен аяқталатынын әркім де
біледі. «Дүниеге келу де бар, кету де бар», – дейді қазақ мәтелі. Бұл –
табиғат заңы. Біз оны өзгерте алмаймыз. Әрине, бұл – қасірет, әсіресе
жақын адамдардың өлімі. Біз енді ешқашанда оларды көре де, арала-
са да, қуаныш-ренішімізді бөлісе де алмаймыз. Бәрі де келмеске кетті,
дәл сол кезде біз өзімізді де осындай тағдыр күтіп тұрғанын күйзеле
түсінеміз.
Сонымен бірге, егер біз «мәңгілік өмірді» таразыға салып, сол ту-
ралы терең ойлансақ, онда оның ақылға сыйымсыздығын білер едік:
ол ең қорқынышты тозақ болар еді. Мәңгілік өмір сол өмірдің мағынасы
мәселесін жояды. Олай болса, бірде-бір дәрісханада бірде-бір студент
қалмайды: асығудың керегі не – алда мәңгілік өмір күтіп тұр. Мәңгілік
өмір адамзаттың бүгінгі өткір мәселелерін бейжай қабылдауға әкеліп
соқтырады: бәрі қара балшыққа батады. Сіз: «Көбірек өмір сүру жаман
болмас еді!» – дерсіз. Бұл тілегіңізбен келісуге болады. Алайда мәселе
өмірдің ұзақтығында емес, оның сапасында жатса керек. Алжығанға
дейін ұзақ өмір сүруге болады, әрине. Бірақ бұл кімге керек?!
Мәселеге терең көзқарас өмір мағынасы мәселесінің өзі адамның
ажалды екені туралы маңызды фактіден келіп шығатынын көрсетеді.
«Сана берілген адам» өз өмірінің уақытпен шектеулі екенін түсінеді
және «Ұлы Мәртебелі Табиғат» сыйлаған әрбір сәтті, сағатты, күнді
тиімді пайдалануға ұмтылады. Шындығында, өмір – баға жетпес
байлық, оның баламасы – уақыт қана. Адамзат тарихында өздерінің
ғаламат туындыларын дүниеге әкелген алыптардың өмірлерінің
шектеулілігін білгендіктен де, үлгіріп қалуды ғана ойлап, ғаламат
еңбектерін аяқтағанын тарихтан білеміз. Егер олар мәңгі өмір сүрсе,
Достарыңызбен бөлісу: | 
