389
Содан кейін ол басқасын, қолайлырағын жасайды. Құралы ыңғайлы,
ұзақ пайдалануға жарамды болып шыққан соң, оның бойын әсемдікке
жақын ерекше сезім билейді. Келесі жолы симметриялық үйлесімді
пішін, айталық, қарағайдың бұтағы оның пайдалануына байланыссыз,
соған ұқсас қуанышты сезім оятады, ол кейіннен ғасырлар өткенде,
сұлулық сезіміне айналады.
Сонымен, тіпті ең бір қарабайыр құрал жасаудың өзі адамның бой-
ында ақыл, зерде, ерік қасиеттерін дамытып, тіпті әуелі эстетикалық
сезімдерді оятады.
Еңбек құралдарын жасау және бірлесе аң аулау барысында
әлдебір қашықтыққа маңызды ақпарат жеткізу қажеттігі туады. Әлі
сөйлей білмегендіктен, алдымен аяқ-қол, бет қимылдары, дене
қозғалыстары пайда болады. Соған байланысты би – өнердің ең
ертедегі түрі деп айтуымызға болады. Ал бір немесе басқа сезімдер
қуанышты немесе мұңды дыбыстар шығару түрінде берілетін. Кейіннен
ғұлама адамдар сөздерді ойлап таба бастады, заттарды көрсете оты-
рып, сөздерді қайталап айта берген соң, – содан тіл шықты. Әлемнің
түкпір-түкпірінде пайда болған әртүрлі тілдер – табиғат үндеріне,
әсіресе құстар мен аңдардың үндеріне құлақ түрудің нәтижесі. Ең
болмағанда, бізге солай көрінеді.
Бұл үдерісте отты игеруді және пайдалануды асыра бағалау мүмкін
емес. Отқа пісірілген тамақ, әсіресе ет мидың көлемінің жедел өсуіне
жеткізді. Екінші жағынан, бүкіл ас қорыту жүйесі өзгерді. Аңның
ақсиған азуының қажеті болмай қалды, жақ сүйектері адамдық кейіпке
келе бастады. Үңгірді жылыту үшін отты пайдалану денедегі жүннің
азаюына келтірді.
Адам мен қоғам бірге пайда болғандықтан, әлеуметтіктің алғашқы
формаларының пайда болуы жолымен жүріп көрейік. Алғашқы үйір,
әлбетте, жартылай биологиялық және жартылай әлеуметтік құрылым
болып табылады. Антропологтардың ойынша, 40-50 мың жыл бұрын
үйір-үйір болып өмір сүруден қоғам өмірінің ру-тайпаға ұйымдасуы,
яғни нағыз әлеуметтікке күрт секіру орын алды. Сол кезден бастап
адамның бүгінгі тұрпаты (кроманьонец), оның жер бетіндегі тарихи
қадамдары қалыптасты.
Ру-тайпалық ұйымдасу аясында қан араласуына (инцест) ты-
йым салынды. Егер үйір өздігінен жетілген құбылыс болса, онда ру-
тайпа болып ұйымдасу шектерінде олардың арасында байланыстар
орнай бастайды, өйткені ұрпақ жалғастыруды жүзеге асыру қажет.
Ру-тайпалық ұйымдасу аясында ғана нағыз адамдық сүйіспеншілік
390
сезімдер қалыптасады, өйткені бозбаланың назарына іліккен қыз
қасында емес, басқа тайпада өмір сүреді. Жігіт ол туралы армандай-
ды, қиялдайды, қайткенде де, оны көргісі, жанасқысы келеді. Бұл оның
бойында шығармашылық шабыт тудырады. Осыдан келіп эпос және
т.б. қалыптасады.
Ру-тайпалық ұйымдасу барысында бастапқы моральдық
көзқарастар пайда болды. Егер үйірдің ішінде біреуі аяғын сындырып
алса, ол өледі. Сол ру-тайпа аясында оған көмек көрсетіледі, тамақ
беріледі, сөйтіп ол аман қалады. Өзара көмек, аяушылық, қамқорлық,
үлкендерді сыйлау пайда болады.
Қоғамтанудың ең бір күрделі мәселелерінің бірі – үйірден ру-
тайпаға жетуді, секіруді қисынды түрде қайта құру болып табыла-
ды, өйткені оны көптеген мыңжылдықтар бойындағы «тарих шаңы»
басқан. Кезінде Ф.Энгельс гносеологиялық тұжырымдаманы, яғни
мәні мыңжылдықтар бойы адамдардың жинақталған тәжірибелерді
қорыта келе, қандас-туыс адамдардың арасындағы жыныстық
байланыстың әлсіз, кемтар балалардың дүниеге келуіне әкеліп
соқтыратынын байқағанында жатқан тұжырымдаманы алға тартты.
Соны санамен түйсінген кезден қанның араласуына тыйым салынып,
үйір ру-тайпаға айналып өмір сүре бастады. З.Фрейдтің «әкені өлтіру»
тұжырымдамасымен бірге, терең қарастыра келгенде, «тотем» және
«тыйым» бұл мәселені гносеологиялық түсінуге жақын, өйткені:
«Біз қайдан пайда болдық?» – деген сұрақтың тууын, сондай-ақ аға-
қарындастар арасындағы туыстық қатынастарды табуды қажет етеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, шындыққа «бейбіт өмір қажеттігі»
тұжырымдамасы жақын, оның үстіне, ол бірқатар фактілерге
негізделген. Археологтар алғашқы тұрғын-жайлардың орнынан бір
мәнермен өлтірілген адамдардың бас сүйегін тапқан. Сол заманның
адамдары құрбанының ту сыртынан жасырынып келіп, шүйдесінен
өткір таспен ұрып өлтіретін болған. Зерттеулер ол бас сүйектерінің
барлығы да еркектердікі екенін көрсеткен. Әйелдерді иемдену үшін,
еркектер бір-бірлерін өлтірген деген болжам жасалған. Еркектер аң ау-
лаушылар болғандықтан, олардың санының азаюы үйірдің өзінің өмір
сүруді жалғастыруына қауіп төндіреді. Сол кезде қанның араласуына
тыйым салынған.
Тарихи фактілерге сүйене отырып, біз адам мен қоғамның пайда
болуын ойша қайта құрып шығуға тырыстық. Әлбетте, бұл жерде әлі
танылмаған нәрсе көп. Көптеген ауыспалы формалар әлі де табылған
жоқ. Солай болғанмен, жүргізілген талдаудың өміршеңдігіне сенгіміз
келеді.
391
Адамның сана-сезімі пайда болған уақыттан бастап, ол өзін
қоршаған ортаға қарсы қойып келді, ол өзіне: «адам деген кім? Оның
өмірінің мәні қайдан шықты және неде?» – деген қасиетті сұрақ
қойды. Ұлы Сократ өзінің Ғаламнан шыққанын айтты. Адам, – осы
әлемдегі басқалары сияқты, тәні бар тіршілік иесі, бірақ оған қоса, ол
рух болып табылады, оның мазасыздыққа, мақсат-ниеттерге, қуаныш
пен күйзеліске, шабыт пен шығармашылыққа толы ішкі ғаламы
бар. Егер оны осы қырынан алып қарасақ, онда ол және қалған әлем
арасындағы айырмашылық шексіздікке кетеді. Сондықтан да кез кел-
ген дін әлі күнге дейін адамды Құдайдың жаратқаны туралы қағиданы
ұстанумен келеді.
Философия адам мәселесін негізгі мәселе ретінде қарайды. Бүгінгі
күні гуманитарлық пәндердің өкілдері ғана емес, сонымен бірге жара-
тылыстанушылар да 13,7 миллиард жыл бұрын жаратылған Ғаламның:
есепсіз көп кездейсоқтықтардың шиеленісуі арқылы өмірді, содан
кейін биік гүл – санаға ие адамды туғызуға тиіс болған «Үлкен жары-
лыс» нәтижесінде орнағаны туралы «антроптық қағиданы» ұстанады.
Ғасырлар бойы ойшылдар адамға әртүрлі анықтамалар беріп келді.
Оның ішінде ең көп тарағаны – «Homo Sapiens», яғни адам ақыл-
парасатқа ие. Ол туралы біз кітабымыздың беттерінде көп айттық.
Америка конституциясы әкелерінің бірі Б.Франклин адамға «Homo
Faber» – құрал жасаушы адам деп анықтама берген. Іс жүзінде адам
ғана еңбек құралдарын жасайды және оны жүйелі түрде пайдаланады.
Мысалы, маймыл құрғақ бұтақты немесе тасты ұстап, соны пайдала-
на алады. Бірақ содан кейін оларды лақтырады. Бірде-бір маймылдың
қолы бірде-бір еңбек құралын жасаған емес. Ф.Энгельстің бұл белгілі
ойы әбден әділетті: құралды адам ғана жасай алады.
Кезінде Аристотель адамды «Zoon Politicon», яғни саяси немесе
қоғамдық жануар деп анықтаған. Бұл да елеулі маңызы бар анықтама
болып табылады, өйткені адам дербес жан сақтап, тірі қала алмайды.
Алғашқы қауымдық қоғамда оны «өткір тасқа іліктіру», яғни тайпадан
қуып жіберу – ең бір қорқынышты жаза болған. Жеке-дара өмір сүруді
білмеген ол жыртқыш аңдардың құрбанына айналатын.
Ұлы И.Кант ішкі адамгершілік заңға таңданып, адамды «Homo
Morales» – адамгершілікті тіршілік иесі деп санаған, адамның бұл
қасиетін ұлы ақын Абай «нұр сәулелі жүрек» деп бағаласа, Шәкәрім
оны «үш шындықтың» біріне жатқызады. Австриялық ғалым В.Франкл
Құдайды Ғаламнан іздемеу керектігін немесе соңынан жүрудің
Достарыңызбен бөлісу: | 
