ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы



жүктеу 2,22 Mb.
Pdf просмотр
бет276/660
Дата19.04.2022
өлшемі2,22 Mb.
#38219
1   ...   272   273   274   275   276   277   278   279   ...   660
ғылым тарихы мен философиясы

автор  а.Радищевтің 

Зотов  дүкенінде  сатылып  жатқан 



«пе

-

тербургтан мәскеуге саяхат»

 деген кітабы берілді. Оқи бастағаннан-

ақ  патшайымның  беті  біресе  қызарып,  біресе  сұрланды:  ол  автордың 

қарапайым халықтың өміріне аяушылықпен қарайтынын, самодержа-

вие  мен  крепостнойлықты  әшкерелеуші  болып  әрекет  еткенін  анық 

түсінді. Кітапты оқып шығып, ол: «Мынаны жазған адам – Пугачевтан 

да асып кеткен бүлікші!» – деп айғайлады. 

Төрт  күннен  кейін  А.Н.Радищев  Петропавл  қамалындағы  Алек-

сеев  түрмесіне  қамалды.  «Осы  кітабындағы  ниет-пиғылдарын  іске 

асыруда Радищевтің сыбайластары болмады ма екен», – деген ой пат-

шайымды  қатты  мазалады.  Радищев  теріс  жауап  берді.  Бірақ  басына 

түскен  тағдырын  аз  да  болса  жеңілдету  үшін,  «кінәсін  мойындап», 

«өкінген»  болды.  Кейіннен,  айдауда  болғанда,  оның  өзін  Галилеймен 

салыстырғаны жайдан-жай емес. Айдауда жүріп, Радищев:

«Сенің білгің келе ме:

Кіммін мен? Немін? Қайда барамын?

Мен – солмын: бұрын болған да, 

өмір бойы болатын да.

Мал  емес,  ағаш  та  емес,  бірақ  адаммын!»  –  деген  атақты  өлеңін, 

сондай-ақ  «Адам,  оның  өлімі  және  ажалсыздық»  деп  аталатын 

философиялық трактатын жазды.

Философиялық  көзқарастарында  Радищев  «тәжірибе  –  барлық 

табиғи  танымдардың  негізі»  деген  қағиданы  ұстанды.  Француз 

сенсуализмі  рухында  ол:  «Сен  тән  органы  арқылы  ойлайсың,  тәнсіз 

бірдеңені көз алдыңа қалай елестете аласың?» – деп жазды. Ол сезімдік 

тәжірибені  ақыл-ой  тәжірибесінен  ажыратып  қарайды.  Бірақ  ары 




178

қарай ол: «Біздің танымымыздың барлық күштері әртүрлі болып өмір 

сүрмейді, бұл таным күші біртұтас және бөлінбейді», – дейді. Кейіннен 

өзі  «баспалдақ  заңы»  деп  атаған  үздіксіздік  заңы  туралы  ілімінде  ол 

біртіндеп іске асушылықтың болатынын атап көрсетеді. Осының бәрі 

өзінің  гносеологиялық  көзқарасында  Лейбництің  монадалар  туралы 

негізгі  идеясын  құптамағанмен,  Радищевтің  одан  алшақ  кетпегенін 

білдіреді.

Антропологияда  Радищев  адамды  бүкіл  әлеммен  байланыстыра-

ды. Оның пікірінше, «адамның ерекше қасиеті – жетілуде де, бүлінуде 

де оның шексіз мүмкіндігінің болуы». «Табиғи құқық» идеясын қызу 

бөлісе  отырып,  «табиғат  құқығы  ешқашан  түгесілмейді»  деп  санап, 

ойшыл адам бойындағы шынайы табиғилықты ақтайды.

1793  жылы  патша  Павел  I  оны  айдаудан  қайтарып,  Калуга 

облысының Немцово селосында орнығуға, бірақ полиция бақылауында 

болуға  ұйғарым  шығарады.  Радищевтің  Ресейдегі  даңқы  өсті.  Патша 

тағында  Павел  I-ді  ауыстырған  Александр  I  Радищевті  Заңдар  жасап 

шығару  жөніндегі  комиссияға  тартады.  Әңгіме  патша  халыққа  уәде 

берген  конституциялық  реформа  туралы  еді.  Радищев  бұл  жұмысқа 

құлшына  кірісті,  бірнеше  жоба  әзірледі,  бірақ  оның  бірде-біреуі 

қабылданбады. Бұл оның қандай да бір алға ілгерілеушілік болады де-

ген үміті мен сенімін күл-талқан етті. 1802 жылдың 11 қыркүйегінде 

Радищев өмірмен қош айтысуға бел буып, у ішіп қайтыс болады.

Әлбетте, А.Н.Радищевтің өмірлік ерлігі, оның Ресей тағдыры үшін 

күйзелгені – ағартушылық идеяларды таратуда үлкен рөл атқарды.

Дегенмен    Орыс  ағартушылығының  негізін  салушы  –  кемеліне 

келген  ағартушылықты  ұстанған 


жүктеу 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   272   273   274   275   276   277   278   279   ...   660




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау