140
ТҮЙІН СӨЗ
Балабақшаның ересек және мектепке дейінгі топтары мен жалпыға білім
беру мектептерінде ашылған алаңдарда тәрбиеленіп жатқан бүлдіршіндерді
қазақша сөйлеуге үйрету - мемлекеттік тілге үйрету саясатының басты
талаптарының бірі.
Бүгінгі балабақшада үйретілетін тілден басым түсетін орта–баланың
айналасындағы адамдардың сөйлеу тілі. Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде
білсін деген баланың айналасында қазақ тілі басым түсіп жатуы керек. Бала
негізінен тілді ананың құрсағында жатып-ақ естуінің мәні зор. Бұл орайда,
республикалық
телехабарлардың,
радиохабарлардың
бағдарламалық
материалдардың мемлекеттік тілде берілуі қамтамасыз етілуі заман талабы
болып отыр. Әрине, мұндай қажеттілік, бола тұра, қазіргі біздің қоғамдық
салтымызда бір тілділікке бірден жету мүмкін емес. Сондықтан да қазақ тілін
орыс тілді балабақшалардың екінші кішкентайлар тобынан бастап арнайы
оқытудың типтік бағдарламалары жалпы бағдар ретінде алынып, авторлық
нұсқалар бойынша оқытулар түрліше ұйымдастырылуда. Мысалы, бала тілін
ширату үшін қазақ тіліндегі тақпақтарды жеңіл жолмен тез жаттатуда сол
шығармадағы сөздердің, тіркестердің мәнін бейнелейтін тірек суреттер мен
тірек-сызбаларды пайдалану жақсы нәтиже беріп келеді. 3-4 жастағы балаға
екінші тіл алғаш рет үйретілуі кезінде орыс тілінде берілетін мәтін ішінде
бірнеше сөздердің ғана белгісі берілсе, естияр топта мәтіндегі мағыналары
таныс емес сөздер мен тіркестер ғана тірек сызбалар бойынша ұсынылады.
Бастапқыда тақпақтарды балалар сызбалар, тірек суреттер арқылы еріксіз
жаттаса, кейін қазақ тілінде еріксіз үйреніп жаттап алған сөздерінің
мағыналарын өздігінен түсінуіне жол ашылады. Солтүстік аймақтарда ата-
аналардың өз ана тілінде сөйлемеуі қазақ балаларына ана тілін табиғи түрде
үйренуіне қиындықтар туындатуда. Барынша жаңа технологиямен дайындалған
оқу құралының практикалық бөлімінде осы жағдайдан шығу жолдары: баланы
қазақша сөйлетуде түрлі қозғалыстарды, әрекеттерді, жиі кездесетін
ұғымдарды, түр-түстерді, т.б. оңтайлы, дәл белгілерімен беру тәсілдері
ойластырылды. Орыстілді ортаға баратын балаларға жоғары топтарда қазақ
тілін көркем шығармалардың ең кіші жанры – өлең-тақпақшалармен тығыз
байланыста нығыздай оқыту көзделіп, жекелеген авторлық бағдарламалар,
қазақ тіліне арналған жұмыс дәптерлері институттың білім жетілдіру
департаментінде облыс көлемінде тәжірибеге енгізіліп келеді. Ана тілін
тереңдей меңгерту не басқа ұлт балаларына мемлекеттік тіл негізін салу ісінде
қазақ тілі оқытушысы мен балабақша тәрбиешісіне тіл міндеттерін жақсы білу
қажет. Тіл міндеттерін біліп қана қоймай, оларды өзара байланыста алып, тілдік
материалдарды қабылдатуда тіл дамытудың әр міндетін жүйелі түрде жүзеге
асыру ғана толық нәтиже береді.
Қазақ тіліне оқыту жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас
ерекшіліктері мен жеке ерекшеліктерін, әрқайсысының зейін, қабылдау, еске
сақтау, ойлау, қиялдау ерекшеліктерін, сезім, ерік пен жеке дарындылық
қасиеттерін жақсы біліп алу керек. Қай жастағы бала болмасын зейіні тұрақсыз,
141
олардың (кейбірінің сабақ үстінде әсерленуі күшті) ой бөлісу қабілеті тіпті жоқ
десе де болады. Сондықтан қазақ тілінің жекелеген сөздеріне қатысты тірек-
сызбаларды бірден қолдану, олардың әрбірін мәніне қарата ажырата қолдануды
әдетке айналдыру тиісті нәтиже береді деп ойлаймыз. Әрдайым қолданылып
келген сызбалар арқылы тақпақ жаттағанда баланың зейіні тұрақтана түседі.
Естияр балалар мен ересек балалар топтарында тірек-сызбалармен қатар
үйретіліп отырған шығарма сөздеріне, персонаждарына қатысты бояуы қанық
тартымды салынған суреттер беріледі. Ал мектепке даярлық тобында тақпақ
мәтіні жартылай сурет арқылы, жартылай сөз арқылы, күрделендіре отырып,
сөз сызбаларын ұсынуға болады. Әрине, қазақ баласына, өз ана тілінде
тәрбиеленетін балаға бұл әдіс қиын емес, оларға грамматикалық жағынан
күрделі формалы сөздердің негізіне және оған жалғанатын қосымшасына назар
аударту үшін ғана осы әдісті қолдану тиімді. Жалпы қай ұлт баласына
болмасын сөз не тіркес мән-мағынасын қабылдатуда, балаларды қазақша білім
алуға дағдыландыруда оқыту тәсілдерін түрлендіре пайдаланған жөн. Мұндай
кезде де мектепке дейінгі шақтағы балалар бойындағы бейнелілік, нақтылық,
аса сезімталдық сияқты ерекшеліктердің қабылдау мен ойлау ерекшеліктеріне
сәйкес келу жағы қадағаланғаны жөн.
Мектепке дейінгі кезеңде қазақ тіліне үйретуде баланы жасына лайықты
өз атынан диалогты сөйлеуге және кішігірім әңгіме құрап айтуға үйрету ересек
және мектепке даярлық тобында жүзеге асырылады.
Балабақша тәрбиешілеріне және педагогикалық институттардың,
педучилищелердің мектепке дейінгі балалар мекемелерінің тәрбиешілер
даярлайтын бөлімдеріне арналып жазылған «Орыс тілінде жұмыс істейтін
балабақшада қазақ тілін оқыту методикасы» атты алғашқы оқу құралымызда біз
осыны көздеген болатынбыз Кейінгі кезде 2001, 2005 жылдары «Изучаем
казахский язык» деген аталыммен 5-6 жастағы балалар үшін «Күншуақ» атты
«Алматы-кітап» баспасынан жарық көрген әдістемелік нұсқаулар мен
авторларының (Б. Баймұратова, З.Д. Еденбаева) ұсынған бағдарламалары, сабақ
жоспарлары стандартты бағдарлама талаптары негізінде мектепалды оқыту
талаптарына лайықтап жазылғанына көз жеткізілді. Сол сияқты К.С. Ильяшева,
А.Е Шалаханова сияқты авторлардың «Изучаем казахский язык» деген атпен
шығарылған әдістемелік кітапшасы («Алматыкітап, 2003жыл.) орыс тілінде
жазылып жарық көрді. Бір қызығы біздің 90-жылдары жазған еңбегімізден
алшақ кеткені аз, көзге көрінер-көрінбес. Авторлар 4 жастағыларға негізінен
сөздік әдістерімен барлық тақырыптарды түгелдей ұсынып шыққан. Баланың өз
ана тілінде сөйлеуі қалыптаса бастайтын жас кезеңінде екінші тілде
байланыстырып сөйлеуді тықпалау нәтиже бермейтіні теорияда да, іс-
тәжірибеде де дәлеледеніп отыр. Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский бұл
туралы «Ана тілінің тамыры тереңге кетпей, өзге тілді үйретуге болмайды»
десе, өз педагогтарымыз мұны «жас баланы атқа теріс қаратып отырғызып
жіберумен бірдей» деген. Қазір әркелкі нұсқада (сөздерді аудару, салыстыру не
көркем әдебиетті жиі қолдану арқылы) берілген оқу құралдары жүйесіз
шығарылып кетті. Мемлекеттік тілді төменнен бастап жүйелі оқыту міндеті
жүктеліп отырғанмен, балабақша, бастауыштық оқыту сатыларында, әлі де
Достарыңызбен бөлісу: |
