23
10 төменгі
122
15 жоғарғы
105
15
0,02-0,06
15 төменгі
108
Бүйірлі айдалымды
алудағы
130
Ромашка (I) жəне Самотлор (II) мұнайларының б.қ-180
0
С фракциясын өңдеудегі
қондырғының материалдық балансы, %:
Түскені
I II
Бензин фракциясы б.қ.-180
0
С 100,0 100,0
Алынғаны фракциялар:
Б. Қ.- 62
0
С 10,6 21,9
62 - 85
0
С 14,4 12,9
85-105
0
С 15,6 12,5
105-140
0
С 24,8 23,8
140-180
0
С 33,9 28,2
Жоғалым 0,7 0,7
Барлығы 100,0 100,0
Негізгі əдебиеттер 1 [45-57],
Қосымша əдебиеттер 3 [43-52], 4 [57-74]
Бақылау сұрақтары:
1.Қандай мұнай өнімдерді екіншілік айдауға бағытталады?
2.Екіншілік айдауда қандай процесс басымды болып табылады?
3. Бүйырлы погон деп қандай өнімдерді атайды?
4.Бензолды алуда неге б.қ..- 62
0
С фракциясын пайдаланады?
5. Бензолдан, толуолдан жəне ксилолдардан қандай өнім алуға болады?
6 Дəріс тақырыбы. Мұнайды термиялық өңдеу технологиясы. Термиялық
крекинг. Висбрекинг
Термиялық крекинг шикі заты мен өнімдерінің қасиеті. Елдегі жұмыс істейтұғын
қондырғылардыың (60-тан астам) көбісі ауыр фракциялардан қосымша мөлдір мұнай
өнімдерін өндіру мақсатында, бірнеше қондырғы күйе шикі затын өндіруге жяне электрод
коксын өндіруге арналған қондырғының шикі затын алуға пайдаланады. Термиялық
риформинг режимінде істейтұғын бензинөлигроин фракцияларының октан санын көтеруге
арналған қондырғылар бар.
Шикі зат. Термиялқ крекинг қондырғылары үшін шикі затты таңдау олардың
жұмыс режиміне байланысты. Қосымша мөлдір мұнай өнімдерін алуға бағытталған
қондырғыларда атмосфералық жəне вакуумда айдау қалдықтары (мазут пен гудрон), күйе
шикі затын өндіру қондырғыдарында - жоғары ароматизацияланған дистиллятты
фракциялар (каталитикалық крекинг пен кокстеу газойлі, майларды талғамды тазалау
экстракты) өңделеді. Кокстеу шикі затын өндіретін термиялық крекинг қондырғыларға АВҚ-
дан вакуум дистилляттары, ал термиялық риформинг қондырғыларына – бензиннің
керосинмен қоспасы бағытталады.
Өнімдер. Термиялық крекингте газ, бензин, газойл эəне крекинг-қалдық алынады, ал
крекингтің терең түрінде қатты тығыздану өнімдері (кокс) пайда болады.
Газ түріндегі өнімдердің пайда болу процестің жүре бастауын, ал берілген шикі
затты эртүрлі режимдерде крекингтегенде, газ шығымды арқалы шикі заттың ауысуының
жалпы тереңдігін (параметрлердің белгілі шегінде) шамамен бағалауға болады.
Көмірсутекуті газдардың құрамы негізінен поцесс режиміне – температураға,
уақытқа, қысымға байланысты. Ал шикі зат сапасы арнайы жағдайда ғана эсер етеді.
24
Мысалы,этандв пиролиздегенде этиленге бай газ шығады, яғни, негізінен этанның дегидрлеу
реакциясы жүреді; газқұрамында осы жағдайда пропилен мен бутилендрдің өте аз болуы
куінші кезектегі реакциялардың аз жүруін көрсетеді. Шикі заттың құрамы эсерінің екінші
мысалы – жалаңядролы арматикалық көмірсутектердің крекингі бола алады; алынған газ
сутегімен байыған болып келеді, ол бензолдың қосфенилге, нафталиннің қоснафталинге
коденсациялануынан бөлінеді.
Қысыммен жүретін крекингте эəне сұйық шикі затты ( газойлдар, мазуттар, гудрондар)
кокстеуде газдар құрамы ұқсас болып келеді, «құрғақ» бөлігінің ( метан, этан) мөлшері көп
эəне қаныпаған көмірсутектерінің 25-30 % шамасында болады. Мұндай құрам процестің
радикалды-тізбекті тетікпен жəне С
3
Н
7
мен одан жоғарғы радикалдардың тұрақсыздығымен
түсіндіріледі.
Реакциялық
көлемде
қысымның
көтерілуімен
полимерлену
мен
гидрлеу
реакцияларының жүруінің нəтижесінде газ шығымы жəне ондағы қанықпаған
көмірсутектердің мөлшері кемиді. Жоғры температура мен процестің аз уақыт жүруі гах
компонентінің құрамында қанықпаған көмірсутектерін (этилен, пропилен жəне т.б.)
көбейтуге бағытталған.
Крекингтің сұйық өнімдерінде қанықпаған жəне ароматикалық көмірсутектерінің
болуы тəн. Крекинг-бензиндердің октан саны процестің орта терендігінде жоғары емес (60-
65); процестің тереңдеуімен ароматикалық көмірсутектердің концентрациясы өседі,
сондықтан олардың октан саны мына жағдайларда көтеріледі: лигроинді термиялық
риформингпен алынған бензиннің октан саны 80 жəне одан да жоғары қысымда термиялық
крекингпен жəне кокстеумен алынған бензиннің иод саны жоғары (80-100 г. J1/100) болады.
Крекингөнімдерінің фракциялық құрамының ауырлауымен олардың қанықпағандығы
төмендейді; 200-350
0
С аралығындағы? Тазалаудан кейін көбінесе дизел отыны есебінде
пайдаланатын, крекинг-газойлдерініңиод саны 40-50
г J
2
100/г болады. Ол ауыр
фракцияларды процеске қайта береді немесе крекинг-қалдық немесе ауыр газойл есебінде
шығарады. Шикі зат сапасына жəне процесс режиміне байланысты, бұл өнімдер əртүрлі
ароматизацияланған болып келеді. Крекинг-қалдықтар құрамында шайыр-асфаьтен заттары
көп жəне аз мөлшерде қатты бөлшектер-карбоидтар да болады. Пиролиз шайырының ауыр
бөлігі ароматикалық көпсақиналы көмірсутектерінен тұрады; оларда тағы шайырлар,
асфальтендер жəне карбоидтар болады.
Тығызданудың қатты өнімдері (кокс) баланс мөлшерінде қоалған процестердің
арасынан тек біреуінде – костеуде ғана алынады. Кокс көпсақиналы ароматикалық
көмірсутектерінің? Шайырлардың жəне асфальтендердің терең тығыздану өнімі болып
саналады жəне құрамында көміртегі 94-95% құрайды. Көміртегі мен сутеген бөлек
кокстеудің шикі заты сапасына байланысты кокс құрамына күкірт, азот, оттегі, металдар
кіруі мүмкін.
Термиялық крекинг қондырғысының технологиялық жүйесі. Шикі зат 1 сораппен 2
жылуалмастырғышқа беріледі, онда крекинг–қалдық жылуы есебінен жылынып екі ағымға
бөлінеді.
Ағымның біреуі 3 ректификациялау колоннасының төменгі бөлігіне түседі, ал екінші
9 төменгі қысымды буландырғыштың жоғарғы бөлігіне жіберіледі. 9 буландырғышқа түскен
шикі зат ағымы ауыр газойл фракцияларымен байиды жəне 10 сорппен 3 беріледі. 3 төменгі
бөлігінен 7 пеш сорабымен 11 ауыр шикі зат пешіне беріледі.
3 колонна «бітеу» табақшамен екіге бөлінген. Осы табақша арқылы төменгі бөліктен
булар жоғарыға ауысады. Сүйықтық болса жоғарыдан төмен түспейді де бітеу табақшаға
жиналады, ол 8 сорппен алынып 12 жеңіл шикі зат пешіне терең крекингтеуге беріледі.
Ретификациялау колоннасына шикі затты алдын–ала берумен жəне оны реакция
өнімдерімен араластырумен бірнеше мəселелер шешіледі: реакция өнімдерінің жылуы
пайдаланады, шикі заттан жеңіл фракциялар айдалады, реакция өнімдері суытылады. 11
жəне 12 пештерден шығушы крекинг өнімдері бірігіп 13 өз алдына тұрған реакциялық
камераға түседі, одан 14 жоғары қысымды буландырғышқа өтеді. 14 крекинг өнімнің
