126
шешудің жеңіл эдістерін ұсынады. Мысалы, Айдың радиусін, жер
бетінің ендігі мен бойлығы, Ай мен Жердің ара қашықтығын, Айдың
паралаксін өлшеулер жайлы Орта Азия мен Шығыстың ұлы ғалымы
Абу Райхан Бируни (973-1050 ж.ж.) үлкен мұра қалдырды. Г. Галилей
жасаған көру дүрбісінің (1609 ж) көмегімен жүргізілген геодезиялық
өлшеулердің дәлдігі жоғары болды. XVII ғасырда И. Ньютон ашкан
бүкіл әлемдік тартылыс заңының көмегімен жердің шар емес, айналу
осінің бағыты бойынша сығылған эллипсоида екенін дәлелдейді.
Ресейдегі геодезиялык жұмыстар XVIII ғасырда, I Петрдің дэуірінде
жүзеге асырылды. 1973 жылы Ресейде Географиялық департамент
құрылып, 1758-1765 жылдары орыстың ұлы ғалымы М.В Ломоносов
оның жетекшісі болды. Сол кездері геодезистерді дайындайтын оқу
орындары ашылып, геодезиялық аспаптар шығарыла бастады. Осы
кезде Ресейде теңізде жүзудің, әскери істің және сауданың кең дамуы
геодезиялық өлшеулер жүргізіп, карта жасауды талап етті. Осы
мақсатпен аз зерттелген аудандарды түсіру үшін арнайы
экспедициялар жіберілді. Сол экспедициялардың бірі Қазақстанның
оңтүстік аймақтарында, Қырғыз және Қытай шекараларында
топографиялық түсірістер жүргізді.
Ресей Империясының қарамағында дамуы
Экспедиция карта жасаған атақты ғалым Ш. Уәлиханов Омбыдағы
Кадет корпусын бітіріп, жиырма екі жасында Орыс география
қоғамына мүше болып сайланды. Шоқан Уэлиханов 1950-52 ж.ж.
Омбы қаласындағы әскери оқу орнының студенті бола жүре,
Сырымбет тауы мен оның төңірегінің, Көкшетау және Қосмұрын
аймақтарының схемалық карталарын, ол 1856 ж. бастап әскери-ғылыми
экспедиция құрамында жүріп, Қазакстан, Ыстық-көл, Орталық Тянь-
Шянь аймақтарында топографиялык түсірістер жүргізген, сөйтіп,
Орталық Азияның картасын, сондай-ақ Қашкариядан Ташкентке
дейінгі жердің маршруттық картасын жасаған. Ш.Уәлихановтың
география жэне топография саласындагы елеулі еңбектері жайлы
оның 5 томдык шығармалар жинағының 3-томынан толық мағүлмат
алуға болады. XIX гасырдың бірінші жартысында Ресейдегі
геодезиялық жүмыстардың жоғарғы дәрежеде жүргізілуіне коп еңбек
сіңірген орыс астрономы және геодезист, Ленинградтагы Пулков
обсерваториясының негізін қалаушы В.Я. Струве болды. Геодезиялық
қызметтің қарқындап дамуына Кеңес өкіметі кең жол ашты.
Геодезиялық ғылыми жұмыстарды жүргізуге арналған геодезиялық
орталық ғылыми-зерттеу институттар мен мамандар даярлайтын
көптеген оқу орындары ашылды. 1925 жылдан бастап бұрынғы
Кеңестер Одагында мемлекеттік карталар жасау үшін жер бетін
127
әуеден суретке түсіру қолданылды. Ал қазіргі кезде топографиялық-
геодезиялық жүмыстардың және картографияның бүдан әрі дамуына
ғарыштық техника үлкен әсер етуде. Келешекте шаруашылығымыздың
қажеттерін жан-жақты қамтамасыз ету, ғарыштан суретке түсірмей
жүзеге асырылмайтынына көз жетіп отыр. Жер пішінінің жаңа
өлшемдерін анықтауда, бірыңғай мемлекеттік координаталар жүйесінің
теориясын жасауда жэне практикага ендіруде Ф.Н. Красовский
бастаған орыс ғалымдары зор еңбек етті. Геодезия мен картография
саласының дамуына М.С. Молоденский, А.А. Изотов, А.С. Чеботорев,
Н.А. Урмаев, т.б. қосқан еңбектері айтарлықтай.
Қазіргі заман картографиясы – ғылыми пәндер мен техникалық
салалардың тармақталған жүйесі. Картографияда жалпыгеографиялық,
геологиялық, топырақты, этнографиялық картографиялау сияқты
көптеген тақырыптық салалар қалыптасты. Әдісі бойынша олар
картографияға, ал пәні бойынша нақты ғылымдарға (геология,
топырақтану, этнография) жатады. Білімнің жаңа салаларының пайда
болуына байланысты тақырыптық картографияның да жаңа бөлімдері
қалыптасты, мысалы: геоэкологиялық, геосаяси, электронды
картографиялау. Мақсаты мен практикалық бағдарлау бойынша келесі
салаларды белгілеуге болады: ғылыми, туристтік, навигациялық
(теңіздік, аэронавигациялық), инженерлік картографиялау және т.б.
Қазiргi заман картографиясы заманның талап етуіне байланысты
геоинформатикамен және компьютерлік модельдеумен өзара әрекет
етедi. Екі ғылымның интеграциялануы нәтижесінде картографиялаудың
перспективті саласы – геоақпараттық картография қалыптасты.
Телекоммуникацияның тоғысуымен интернетті-картография дамыды,
яғни атластарды, карталарды электронды жүйеде шығаруға және
орналастыруға болады.
Бақылау сұрақтары:
Картография тарихы қандай кезеңдерді бастан кешті?
Ресей Империясының қарамағында картографияның дамуы
қалай жүрді?
128
ІІ Зертханалық бөлім
№1 Зертханалық жұмыс
1-тапсырма. Мысалда көрсетілген өлшемдер мен топографиялық
жартылай қалың шрифтпен парақтың рамкасын және трафареттік
торды салу (1-сурет).
1-сурет. Рамка өлшемдері, мм
Тапсырманы орындауға арналған ұсыныстар. Барлық жұмыс ең
алдымен қарындаш көмегімен жасалады. Сонымен қатар, рамканың
қалындығы екі жіңішке сызықтармен сызылады. Мысалда өлщемдер
миллиметр есебімен берілген.
Сызу барысында қарындашты қатты баспау керек, себебі одан
кейін тушьпен жіңішке сызық жүргізу қиынға түседі. Сонымен қатар
өшіргішті де көп пайдалану тиімсіз, өшірген жерлерде тушь ағып
кетеді.
Топографиялық шрифтпен жазылған бас әріптердің көбі негізгі
элементтің енінің 5 бірлігін құрайды. Тек қана А (5,5), Ц (6), Д, М
(6,5), Ф, Ю, Ы (7), Ж, Ш (7,5), Щ (8) әріптері өзгеше болып келеді.
1 мен 4 сандарынан басқа барлық сандардың ені 4 бірлікке тең.
Бас әріптердің биіктігі 16мм, ал кіші әріптер 12 мм биіктікпен
сызылады. Әріптерді алдымен қарындашпен, содан кейін тушьпен
сызады,
Сызбаның рамкасы мен әріптер қара түсті, ал трафареттік тор
көк, жасыл немесе қызыл түстермен сызылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
