103
- метеорологиялық пен климатологиялық;
климат қалыптастырушы факторлар
термикалық режим
ылғалдану
қысым
жел режимі
атмосфералық құбылыстар
аудандардың климаты, ауа-райы және атмосфералық әрекеті
Гипсометриялық және батиметриялық
Морфометриялық және морфографиялық
Геоморфологиялық (жалпы және жеке құбылыстардың)
геоморфологиялық аудандастыру
- гидрологиялық (құрлықтағы сулар);
гидрографиялық
су режимі
қар жамылғысы
мұздану режимі және гидрологиялық құбылыстар
судың физика-химиялық сипаттамасы
судың ластануы
гидрологиялық аудандастыру
- мұхиттық (мұхит пен теңіз сулары);
Гидрографиялық
Физикалық қасиеттері (гидрофизикалық)
Су массасының динамикасы
Гидрохимиялық
Теңіздер мен мұхиттардың флорасы және фаунасы
Мұхит суының ластануы
Мұхиттық аудандастыру
- топырақтық (жер қыртысы);
топырақтың генетикалық түрлері
топырақтың физико-механикалық қасиеттері
геохимиялық
климаттық
мелиоративті
топырақтың ластануы
топырақтардың аудандастырылуы
- ботаникалық;
қазіргі өсімдіктер жамылғысы
қалпына келтірілген өсімдіктер жамылғысы
өсімдіктердің жеке түрлері
фенологиялық
104
өсімдік жамылғысының бұзылуы
геоботаникалық аудандастыру
- зоогеографиялық;
Жануарлардың жеке түрлері
Жануарлар кешені
Зоогеографиялық аудандастыру
- медико-географиялық карталар.
Нозоареалдар (ареалдардың ауыруы)
Аурулар мен эпидемиялардың таралуы
Медико-географиялық аудандастыру
Аумақтарды емдеу
Тақырыптық карталардан арнаулы карталарды (оқулық, туристік,
навигация, жобалау, т.б.) айыра білу қажет. Арнаулы карталар жалпы
географиялық (туристік) және тақырыптық (оқулық), климаттық,
топырақ, экономикалық т.б. карталарда болуы мүмкін. Бұл карталардың
кейбірінің өзіне тән өзгешелігі болғандықтан, олар тақырыптық
карталардың ерекше бір тобы – техникалық карталар деп аталады.
Оларға теңіз навигациясына, ұшуға, жобалауға т.б. арналған карталар
жатады. Географиялық карта көбіне территориялық белгілері
(кеңістікті қамтуы) бойынша ажыратылады. Мысалы, дүние жүзінің,
мұхиттар мен теңіздердің, құрлықтардың, олардың ірі бөліктерінің,
мемлекеттердің, облыстардың, аудандардың карталары.
Бақылау сұрақтары:
Топографиялық карталар не үшін қолданылады?
Тақырыптық карталар негізгі қандай түрлері бар?
23. Тақырыптық карталардың белгілері
Әрбір картаның тілі өзінің сөздік қоры болып табылады. Мұнда
шартты белгілер, таңбалар және грамматикасы анықталады. Картаның
тілі мағынасына қарай ажыратылады:
1-шісі картографиялық нысандардың маңызы көрсетіледі
(топырақтың түрі, өсімдігі, тау жыныстары, шаруашылықтың салалары
және т.б.);
2-шісі географиялық координаттар көрсетіледі.
Картографиялық таңбалардың мынандай түрлері бар:
1. Атты
2. Реттік
3. Сандық
Атты – нысандардың атын көрсетеді.
Реттік – нысандардың көлемін көрсетеді (ірі, орта).
Сандық – нысандардың санын анықтайды, бір қалада неше
тұрғын бар екенін көрсетеді.
105
Тақырыптық карта белгілерінің мынадай тәсілдері бар:
-
Ареалдар тәсілі
-
Сапалы-фон тәсілі
-
Нүктелік тәсіл
-
Изосызықтық тәсіл
-
Таңбалар тәсілі
-
Локальды диаграммалар тәсілі
-
Сызықтық белгілер тәсілі
-
Қозғалыс тәсілі
-
Картодиаграмма тәсілі
-
Картограмма тәсілі
Ареалдар тәсілі
Ареал - жер бетінде қандай да бір құбылыстың (жануарлар,
өсімдіктер, пайдалы қазбалар түрлері және т.б.) таралған атырабы;
физикалық және қоғамдық географияда қолданылатын ұғым. Мыс,
биогеографияда. Ареал тірі организм топтарының (түрдің, туыстың
және т.б.), экономикалық географияда әр ауыл шаруашылығы
дақылының немесе өнеркәсіп саласының таралған атырабы және т.б.
Ареалдар тәсілі – қандайда болмасын құбылыстың үздіксіз,
тұтас (мыс, мұзбасудың) немесе шашыранды таралу атырабын
шекаралық сызық, бояу немесе түрлі сызықтар арқылы көрсететін
картографиялық тәсіл.
1-сурет. Ареал тәсілі
Ареал латын тілінен аудан деген мағына береді. Ареалдар
абсолюттік және салыстырмалы болып бөлінеді. Абсолюттік ареалда
кейбір жануарлардың түрін мүлдем көрсетпейді. Салыстырмалы бір
территорияны қамтып жануарлардың тығыздығын және өсімдіктердің
түрлерін көрсетеді. Карталарда ареалдарды бейнелегенде әр түрлі
графикалық суреттерді қолданады. Оларды пунктер сызықтармен,
жазумен, белгілермен көрсетеді.
106
Сапалық-фон тәсілі
Бұл әдіс Жер бетінде тұтасып тараған (мыс, ландшафт) және
айтарлықтай ауданды алып жатқан (мыс, топырақ жамылғысы) немесе
жаппай тараған (мыс, халық) құбылыстардың сапалық сипатын
бейнелеудің картаға түсіру әдісі. Картада сапалық фонды түрлі түсті
немесе штрихты сызықпен бейнелейді. Кей жағдайларда олардың
екеуіде бірге қолданылады. Картада сапалық фонды қолдану оңай
болуы үшін оларды әдетте индекспен белгілеп көрсетеді. Ол картаның
легендасында жазылады. Қолдану аясы: саяси, экономикалық,
геологиялық, тектоникалық, топырақтық т.б карталар.
2-сурет. Сапалық фон
Нүктелік тәсіл.
Бұл тәсілде құбылыстың жайғасуы сандық мәнімен қоса
сипатталады. Жайғасу жағдайы нүктеленген орынның мөлшерлігіне
сай келеді де, әрбір нүкте өзіне тән сандық мәнге – «салмаққа» ие.
Мысалы,
– ауыл шаруашылығы картасында нүктеленетін қара малдың
жайылымды жайғасуындағы әрбір нүкте – мол басының атаулы саны;
– тұрғындар картасындағы әрбір нүкте – тұрғындардың саны.
Егер карта бетінде картографияланатын құбылыстың әр түрлерін
бейнелеу қажет болса, онда түрлі-түсті нүктелеулерді қолданады.
Мысалы, жер пайдалану картасындағы жеке дақылдар мен егістіктердің
жайғастырылуы немесе тұрғындар картасындағы тұрғындар санының
ұлттық нәсілі бойынша таралуы.
Нүктелеулермен құбылыстың динамикасын да сипаттауға болады.
Мысалы, егістік алаңдардың ұлғаюы, қара мал басының молаюы.
Достарыңызбен бөлісу: |
