Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
139 
Қандай  да  бір  нүктенің  географиялық  координатасын  анықтау 
үшін келесі шарттарды орындау керек. Шеткі және астыңғы (үстіңгі) 
минуттық  рамкаға  перпендикуляр  етіп  А  нүктесі  арқылы  меридипн 
және  параллель  жүргіземіз.  Нүктенің  ендігін  анықтау  үшін  ендігі 
54
0
40’  тең  оңтүстік  рамкадан  бастап  нүктенің  параллелімен 
қиылысуына  дейін  минут  пен  секунттарды  санаймыз.  Біздің 
жағдайымызда  ол  бір  минут  (бір  толық  минуттық  бөлік),  10  секунд 
(бір  толық  он  секундтық  бөлік)  және  бірнеше  секундқа  тең.  Қалған 
секундты  анықтау  үшін  он  секундтық  бөлікті  және  а  параллеліне 
дейін арақашықтықты миллиметр есебімен өлшеп алу керек. У-34-37-
В-в  (Снов)  картасында  бұл  өлшемдер  12  және  3,6  м-ге  тең.  Осыдан 
пропорция құрастырсақ: 
 
мұндағы х-анықталып жатқан бөліктің өлшемі (секунд есебімен). 
Пропорцияны  шеше  отырып,  х  =  4  жауабын  аламыз.  Осыдан 
анықталғын өлшемдерді қосамыз да, А нүктесінің ендігін табамыз: φ
А
 
=  54
0
40’  +  1’  +  10’’  +  4’’  =  54
0
41’14’’с.е.  Дәл  осындай  тәсілмен 
нүктенің бойлығын да анықтаймыз.  
 

 
140 
№7 Зертханалық жұмыс  
 
10-тапсырма.  Берілген  координаталары  бойынша  картадан 
нүктені табу (8 кесте).  
Тапсырманы орындауға арналған ұсыныстар. Белгілі географиялық 
координаталары  бойынша  картадағы  нүктені  табу  үшін  алдыңғы 
есепке кері етіп шығарады.  
Мысалы,  У-34-34-В-в  (Снов)  картасынан  координаталары  φ
Б
  = 
54
0
40’17’’  және  λ
Б
  =  18
0
03’54’’  болатын  Б  нүктесін  табу  керек 
(9 сурет).  Оңтүстік  рамканың  ендігі  54
0
40’  болғандықтан  бізге 
солтүстікке  қарай  тағы  17’’  қосу  қажет.  Ол  үшін  шеткі  минуттық 
рамкадан  он  секундтық  бөлікті  алып  қосамыз,  осыдан  біз  54
0
40’10’’ 
алмыз.  Осыдан  пропорция  құру  арқылы  7’’  миллиметрлік  есебін 
анықтаймыз:
 
 
 
Көлденең  масштаб  көмегімен  осы  қашықтықты  54
0
40’10’’ 
өлшемінен  солтүстікке  қарай  тағы  8,4  мм  қосамыз  да,  параллель 
жүргіземіз.  
Дәл осындай тәсіл арқылы 18
0
03’54’’ нүктесін тауып параллельге 
перпендикуляр  меридиан  жүргіземіз.  Праллель  мен  меридианның 
қиылысуы картадағы анықталып отырған нүкте болып табылады. 
 
 
9-сурет. Географиялық және тікбұрышты 
координаталарды анықтау 
 

 
141 
8-кесте 
 
Нұсқа 
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
φ 
λ 
1 
54
0
41’01’’ 
18
0
05’09’’ 
2 
54
0
40’33’’ 
18
0
04’24’’ 
3 
54
0
41’51’’ 
18
0
07’27’’ 
4 
54
0
42’00’’ 
18
0
05’16’’ 
5 
54
0
40’15’’ 
18
0
07’00’’ 
6 
54
0
42’09’’ 
18
0
05’25’’ 
7 
54
0
40’10’’ 
18
0
06’36’’ 
8 
54
0
41’27’’ 
18
0
05’23’’ 
9 
54
0
40’20’’ 
18
0
06’28’’ 
10 
54
0
41’18’’ 
18
0
05’50’’ 
11 
54
0
41’28’’ 
18
0
03’51’’ 
12 
54
0
40’47’’ 
18
0
04’53’’ 
13 
54
0
41’39’’ 
18
0
04’53’’ 
14 
54
0
41’20’’ 
18
0
05’02’’ 
15 
54
0
41’35’’ 
18
0
05’26’’ 
16 
54
0
40’42’’ 
18
0
05’40’’ 
17 
54
0
41’33’’ 
18
0
07’16’’ 
18 
54
0
40’16’’ 
18
0
07’04’’ 
19 
54
0
42’21’’ 
18
0
04’16’’ 
20 
54
0
42’03’’ 
18
0
04’44’’ 

 
142 
№8 Зертханалық жұмыс  
 
11-тапсырма.  Берілген  топографиялық  картадан  нүктелердің 
тікбұрышты координаталарын табу. 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Топографиялық 
карталарда  картографиялық  торлардан  басқа  координаталық  тор  бар. 
Ол  әр  түрлі  нүктелердің  тікбұрышты  координаталарын  анықтауға 
мүмкіндік береді. Бұл тор квадраттар жүйесі ретінде, осьтік меридиан 
мен  экваторға  параллель  сызықтар  арқылы  бейнеленеді.  Олар 
көптеген  киллометр  арқылы  жүргізілгендіктен  оларды  километрлік 
тор деп те атайды (9 сурет). 
Экваторға параллель сызықта жытқан әрбір нүкте Х абциссасына 
ие.  Ол  тордың  әрбір  сызығында  жазылған.  Бұл  жазулар  нүктенің 
экватордан  неше  километр  қашықтағанын  көрсетеді  (мысалы  6065 
жазуы  сол  сызықтың  экватордан  6065  км  қашықтықта  орналасқанын 
білдіреді).  Шеткі  сызықтарында  жазу  толық  блса,  қалғандарында 
қайталамас үшін тек қана соңғы екі санын жазады.  
 
9-кесте 
 
Нұсқа 
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
1 
Триангуляция пункті (6812) 
2 
164,0 белгісі (6713) 
3 
150,2 белгісі (6711) 
4 
Құдық (6612) 
5 
Тастар жиынтығы (6812) 
6 
Жанармай қоймасы (6514) 
7 
Жеке жатқан тас (6513) 
8 
151,8 белгісі (6513) 
9 
Жел диірмені (6612) 
10 
142,7 белгісі (6613) 
11 
Ұн тартатын зауыт (6614) 
12 
160,6 белгісі (6611) 
13 
Су қыспақты мұнара (6614) 
14 
156,1 белгісі (6712) 
15 
Құдық (6614) 
16 
Ұн тартатын зауыт (6511) 
17 
Телеграфтық контора (6711) 
18 
130,4 белгісі (6611) 
19 
146,4 белгісі (6514) 
20 
Жеке тұрған ағаш (6812)