ықпалын тигізе айтылады. Мысалы, қазақ тіліндегі жуан, жіңішке,еріндік,
езулік дауыстылардың сөз ішінде өзара үндесіп айтылуы сөз сазына келтіріп
сөйлеуге жатады. Сөз сазы дегеніміз сөйлеу процесінде сөз ішіндегі немесе
сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, бірін-бірі өз ыңғайына
иіп алады. Мұның өзі бір жағынан сөйлеу мүшелерінің жұмысын жеңілдету
көзделсе, екіншіден тыңдаушы адамның құлағына жұмсақ тиіп, сөзге әуенді
үн береді.
Сөз қолдану мәдениетін арттыратын негізгі шаралардың бірі – тіл
тазалығы. Тіл тазалығы дегеніміз – айтайын деген ойымызды еркін жеткізу,
сөйлегенде бөгде тілдік элементтерді – диалектілерді, варваризмдерді
араластырмай сөйлеу халқымыздың асыл сөз қазыналарын тиімді
пайдаланып, жатық, анық сөйлеу, әдеби тілде сөйлеу. Абай атамыз: «Сөзінің
бірі жамау, бірі құрау» деп өзіне дейінгі кейбір ақындарды сынайды. «Тілге
жеңіл, жүрекке жылы тиіп, теп - тегіс, жұмыр келсін айналасы» деп, әрбір
сөздің түсінікті, жеңіл, мағыналы болуын өз ортасынан қатаң талап етеді.
Ұлы ақынның бір ғасырдан астам уақыт бұрын тіл тазалығына ерекше мән
бергендігін көреміз. Әрине, бөтен тілден сөз алмай таза ана тілінде сөйлейтін
бірде-бір халық болмайды. Тек ол сөздер жергілікті халықтың тілдік
заңдылықтарына бағынып, фонетикалық өзгерістермен барша қауымға
түсінікті жалпы халықтың тілге айналуы керек.
Ауызша сөздің дұрыс айтылуын орфоэпия оқытады. Орфоэпия
дегеніміз тек қана дұрыс ауызша сөздің үлгісі емес (грамматикалық және
сөздің дұрыс айтылу түрі), бірақ сонымен орфоэпикалық нормаларды
бекітетін ғылым.
Сөздердің дұрыс айтылуы тек ауызекі сөйлеуге ғана қатысты емес.
Орфоэпияның заңдылығын барьнша мұқият сақтау ауызша сөйлеудің барльқ
салаларында да Орфографиялық норма бойынша жекелеген сөздер ғана емес,
сөз тіркестері де белгілі бір заңдылыққа байланысты айтылады. Сөздердің
және сөз ішіндегі, сөз тіркестерінің құрамындағы бір немесе бірнеше
дыбыстардың басқаша айтылуында ілгерінді-кейінді дыбыстардың ықпалы
мол болады. Мысалы: дүйсембі (жазылуы дүйсенбі), ала гелді (жазылуы ала
келді), Құрамыспек (жазылуы Құрамысбек) т.с.с.
Тіл коммуникативтік қызметін ауызша да, жазбаша да атқара
алады. Тіл дыбыстары әріп арқылы таңбаланады. Нәтижеде
оның қатынас
құралы ретінде пайдалану өрісі кеңейеді. Жазу- адамзаттың, материяның
өмір сүру формасы болып табылатын кеңістік пен уақытқа тәуелді
болмай қарым- қатынас жасауына мүмкіндік туғызатын аса бағалы құрал.
Жазу мәдениеті орфографиялық нормаман тікелей байланысты. Себебі
орфография тілдегі сөздердің, олардың грамматикалық формаларынан бір
келкі жазылу нормасын белгілейді. Әдеби тілдің лексикалық, орфоэпиялық
грамматикалық нормасы әрбір сауатты адамға қандай міндетті болса,
сөздердің жазылу нормасы да сондай міндетті.
Тілді өз орнымен, рет-ретімен, шашыратпай еркін қолдану, әрбір сөзді
көркемдік тілмен орнықты жеткізіп, дәл айта білу - жатық сөйлеуге, сөз
шеберлігіне алып келеді. Сөз жатықтығы болмаса, жүрек сезімі арқылы
88