Тілдің мәдениетті таныту құралы екендігін көрсеткен идеялардың туындауы
тілді тіл иесі этностың мәдениетімен байланыстыра зерттеу қажеттілігін
айқындады. Осындай идеялардың туындауы тілді оның иесі халықтың
мәдениетімен байланыстыра зерттеуге бағыттады, бұл – ХХ ғасырдың
алғашқы жартысы. Лингвистика тарихында оның көрнекті өкілдері –
Ф.Баос пен Э.Сепир саналады. М.М.Копыленко Б.Л.Уорфтың этнография
мен социологияның шегіндегі лингвистиканың ерекше саласын
қалыптастыру жайындағы үндеуінің жерде қалмағанын, американдық
ғалымдар тарапынан қолдау тапқанын айтады [9,с.15]. Аталған теория
бойынша, әр тілде сөйлейтін адамдардың әлемді көріп тануы да әртүрлі, сол
себепті әр тілге тән өзіндік ойлау логикасы бар. Сөз – адамның ішкі әлемі
мен сыртқы құбылыстар арасындағы белгі, сонымен қатар ерекше мазмұн
[10,
с.81].
ХХ ғасырдың соңына таман бір арнаға тоғысып келе жатқан
антропоөзекті бағыт салаларының алғашқысы – этнолингвистика болатын.
О.С.Ахманова этнолингвистика ұғымына: "Этнолингвистика – тілдің өмір
сүруі мен даму барысында оған тіл мен халықтың арақатынасы мен
лингвистикалық,
этникалық
факторлардың
әсерін
зерттейтін
макролингвистиканың саласы"[11,с.529],- деген анықтама берген, ғылымның
бұл саласының қарастыратыны – этнос және оның тілі. Кеңестік кеңістіктегі
этнолингвистика бағытының өкілі Н.И.Толстой этнолингвистиканы кең
және тар көлемде қарастыру мүмкіндігі туралы айтады. Кең көлемде
этнолингвистика диалектология, фольклор тілі, тарихи диалектология
сияқты салаларды қамтиды, ал тар көлемде тіл мен этнос, тіл мен
мәдениет, тіл мен діл, тіл мен мифология т.б. мәселелерді қарастырады
[12,
с.399], осының өзі этносты жан-жақты танып түсінуге мүмкіндік беретін
этнопсихология, этносоциология, лингвомәдениеттану сияқты салаларды
этнолингвистиканың айналасына топтастырады, сонда ғана этнос болмысы,
оның тіл әлемі туралы толық сурет пайда болады. Этнолингвистиканың
синхрондылығы мен синкреттілігі – осында [13,9-10-бб.].
Этнолингвистиканы тар көлемде қарастыру мүмкіндігі ғылымды тілді
мәдениет феномені ретінде зерттейтін саланың қалыптасуына жол салды.
Бұл – қазіргі жаңа бағыттың бірі лингвистика мен мәдениеттанудың
тоғысында қалыптасқан лингвомәдениеттану саласы. Лингвомәдениеттануда
халық мәдениетінің тілдегі көріністері айшықталады, сондықтан басты назар
ұлттық ментальділікке аударылады [14,13-б.]. Лингвомәдениеттану –
мәдениет пен филологияны үйрететін ғылымдар шегінде пайда болған
аралық ғылым, ол теориялық ғылым ретінде тіл мен мәдениеттің
байланысы мен өзара әсерін қарастырады. В.В. Воробьевтің пікірінше, тіл
мәдениетпен тығыз байланысты, мәдениет топырағында көктейді, мәдениетті
танытып, бірге дамиды. Бұл тұрғыдан алғанда, тіл қарым-қатынас пен ойды
жеткізу құралы ғана емес, мәдениет жайындағы білімді жинақтап, сақтап
жеткізу құралы да саналады. Ұлттың басты белгісі – тіл ұлттық мәдениетті
танытудың негізгі формасы және оның өмір сүруінің көрінісі болып табылады
103
[15
,
с.42]. Тіл – халық мәдениетінің, психологиясының және
философиясының айнасы, сонымен қатар, халық тарихы мен рухының бірден-
бір дереккөзі саналады. Осыған орай, В.И. Поставалова «Язык – зеркало
культуры, отображающее лики прошедших культур, интуиции и категории
миропредставлений» [16,с.30],-деп түйіндейді.
Жалпы мәдениет, ұлттық мәдениет – көптеген ғылымдардың нысаны
болып табылады, осыған орай, Н.Ф. Алефриенко лингвомәдениеттануды пән
ретінде мәдениеттанымдық және лингвистикалық тұрғыда түсінуге болады
деп есептейді. Мұның алғашқысында лингвомәдениеттану -
мәдениеттанудың саласы, сондықтан этнография, мәдени антропология,
мәдениет философиясы мәдениеттану тарихы тәрізді салалармен тығыз
байланыста қарастырылады. Бұлардың әрқайсысы мәдениетті өз
нысандарының мақсатына қарай зерделейді. Бұл бағыттың тұжырымынша,
лингвомәдениеттану зерттейтін лингвомәдени құзіреттілік тіл феномені
емес, мәдениет феномені, сондықтан да лингвомәдениеттану – мәдениеттану
саласы. Мәдениетті лингвистикалық тұрғыда түсінушілер: В. Гумбольдт, В.
Вундт, Г.Шухардт, А.А.Потебня т.б. ғалымдардың лингвистикалық
доктриналарының пайда болуымен ұштастырады. Бірінші бағыт өз
зерттеулерінде
мәдениеттанымдық
әдістерді
қолданса,
екіншісі
лингвистикалық әдістерді қолданады [17,с.36].
Лингвомәдениеттану назарын тілдегі адам мен қоғамның рухани
күйіне аударады. Аталған ғылым салаларының деректерін ғылыми жағынан
зерттеп, саралап, лингвомәдениеттанудың даму заңдылықтарын көрсетіп
отырады, сонымен қатар, оларға теориялық және эмпирикалық бағыт, жол
сілтеуші болып табылады. Тіл - этнос -мәдениет арақатынасының тереңдігі
мен жан-жақтылығы оны зерттеудің де жаңа бағыттары мен жолдарын
қарастыруды қажет етеді. Бұл мәселеге қатысты В.В. Воробьев «тіл мен
мәдениетті» зерттейтін әртүрлі бағыттардан Е. М. Верещагин мен В.Г.
Костомаров негізін салған лингвоелтаным бағытын атап көрсетеді [15,с.43].
Аталған ғалымдардың тұжырымдарына қарағанда, өзге тілді үйренуші
алдымен тілдік қатынастың жаңа біреуін меңгеруге ұмтылады. Тілді
меңгерумен қатар, сол тілде сақталған жаңа ұлттық мәдениет әлеміне еніп,
мол рухани байлықтан нәр алады [18,с.4]. «Тіл - ұлт - мәдениет» үштігі
лингвомәдениеттану саласының өзегі болып табылады да, тіл мен
мәдениеттің өзара әсерін тілдің өмір сүру жағдайында зерттейді, сондықтан
аталған салалармен қатар лингводидактика, этнопсихология т.б. салаларымен
де сабақтасып жатады.
Сөйтіп, ғылым арнасына «жаңғырып» келген антропоөзекті бағыт
бірінші орынға тілдік қоғам (қауымдастық) мен тілдік тұлғаны шығарады.
Тілді этностың әлеуметтік қоғамдық танымының жемісі деп түсіндіреді.
Антропоцентризм – тілді адамның саналы әрекетінің құралы, таным
нәтижесін қалыптастырушы құрал ретінде қарастырады, адамның қоғамдық
қызметінің, өмір сүру ортасының барлық саласымен байланыста, тұтас жан-
жақты зерттейді, сондықтан бұл бағыт салалары антропоцентристік
парадигма атауына ие болып отыр. Тіл біліміндегі заманауи бағыт бойынша
104
Достарыңызбен бөлісу: |
