Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

              222 

 

эпитеттердің  кейіпкерлердің  кескін-келбетін,  олардың  сезім  алпарыстарын,  табиғат 

көріністерін суреттеуде үйлесімді пайдаланған. 

Бұдан  басқа,  жазушының  көркем  туындыларының  өн  бойында  үнемі  «қара»  сын 

есімімен  тіркесіп  келетін  сөздердің  белсенді  түрде  кездесіп  отыратындығын  аңғардық. 

Мысалы: Қара көрік пен қара шалдан мігір кетті [3. 265], Өзінің соңында Тілепалдыдан басқа 

қара  ермеді  [3.  268],  Қара  марқа  тұяқты  бірақ  серіпті  [3.  284],  Күйеу  жігіт  пен  ерке  қыз, 

мынау  жаман  немені  екеуіңе  қара  болсын  деп  алып  келдім  [3.  287],  Қара  борбай  балалар 

көштен  түсе  қап  шағылдарға  қарап  шапқылай жөнеледі  [3.  305],  Бірақ  мынау  көзін  ашқалы 

қара орын, қара жұртты қайтып қияды... [3. 314], Байқағанымыздай, автор «қара» сын есімін 

көпшілік санасында қалыптасып қалған қайғы, қасірет, жамандықты бейнелейтін символдық 

мағынасында  емес,  керісінше  "қара"  сөзіне  қазақы  қарапайымдылық,  халықтық  болмыс 

ұғымдарын  жинақтай  келе,  ұлттық  танымымызға  жақын  сөз  тіркестерін  түрлі  вариацияда 

шебер пайдаланған.  

Қаламгердің туындылары тарихи-деректілік мәнімен ғана емес, сонымен қатар әдеби-

тілдік  көркемдігімен  де  құнды.  Жазушының  аса  күрделі  сөйлем  оралымдарына  бай  көркем 

шығармаларын  талдай  келе,  біз  Әбіш  Кекілбайұлының тілдік  қолданыстарынан оның  әдеби 

тіліміздей  телегей  теңіздің  түбіне  бойлай  білген,  халықтық  тілімізді  терең  меңгерген  кемел 

жазушы екендігін аңғардық. 

 

Әдебиеттер 

1. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. – Алматы: Ғылым 1968, 265 б. 

2.  Хамзина  Г.С.  1960-80  жж  қазақ  повестерінің  тілі  (С.Жүнісов,  Б.Нұржекеев, 

А.Сейдімбетов,  Д.Исабеков):  5В011700  «Қазақ  тілі  мен  әдебиеті»  мамандығының  студенттері 

үшін оқу-әдістемелік құрал. – Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2014, – 109 б. 

3. Кекілбайұлы Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке – Т. 2. – 1999. 

– 400 б. 

4. Кекілбайұлы Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке – Т. 1. – 1999. 

– 400 б; 

 

 

 

 

 

С. Батан 

Астана қ. (Қазақстан) 

 

АЛАШ ЖӘНЕ МҮСІЛІМ БАЗАРБАЕВ 

 

Азаттық,  бостандық,  тәуелсіздік  –  ұлт  мұраты.  Дербес  ел,  Тәуелсіз  мемлекет  атану 

абыройлы  іс,  биік  белес.  Былтыр  халық  болып  Тәуелсіздіктің  25  жылдығын  атап  өттік. 

Ширек  ғасырды  артқа  тастаған  егеменді  еліміздің  жетістіктерін  сараладық,  алдағы 

бағытымызды  бағамдадық.  Қазақ  елі  үшін  Тәуелсіздік  күнімен  қатар  тойланатын  ұлы  күн 

бар.  Ол  –  Алашорда  автономиясының  жарияланған  күні.  Биыл  Алашорда  үкіметінің 

құрылғанына 100 жыл толды. Ел көлемінде жер-жерде Алаш үкіметі, Алаш партиясы, Алаш 

арыстарының  шығармашылық  мұраларын  зерделеу  және  оны  жандандыру  мәселелеріне 

арналған түрлі шаралар өтуде. Ұлттық негізді  бойына сіңірген әр азамат мемлекеттігіміздің 

бастауы болған «Алашқа» бей-жай қарамайтыны анық.  

Алаш  арыстарының  өмірі  мен  қызметін,  шығармашылығы  мен  еңбектерін  кең  көлемде 

таныстырған  азаматтың  бірі  –  Мүсілім  Базарбаев.  ХХ  ғасырдың  екінші  жартысындағы  әдеби-

рухани салада артына өшпес мұра қалдырған оның есімі ерекше құрметпен аталады. Мүсілім 

Базарбаев  –  ең  әуелі  әдебиетші-ғалым,  кесек  тұлғалы,  терең  білімді  қоғам  және  мемлекет 

              223 

 

қайраткері ретінде де өз халқының ұлтжанды азаматы ретінде есте қалды. Екі рет М. Әуезов 

атындағы  Әдебиет  және  өнер  институтының  директоры,  Қазақстан  Республикасының 

Мәдениет  және  Сыртқы  істер  министрі  деңгейіне  дейін  көтерілген  ұлтжанды  азамат.  Оның 

басшылығымен  «Жиырмасыншы-отызыншы  жылдардағы  қазақ  әдебиеті»,  «Қырқыншы-

елуінші және алпысыншы жылдардағы қазақ әдебиеті» атты зерттеу еңбектері басылды. Бұл 

кеңестік  дәуірдегі  ұлттық  әдебиетіміздің  табыстары  мен  олқылықтарын  жаңа  тұрғыдан 

бағалауға,  жеке  шығармалар  мен  авторларды  бұрынғы  кеңестік  саясаттан  арашалауға 

арналған  еді.  Осы  зерттеудің  негізгі  бағдарламасы  мен  концепциясын  өзі  жасады.  Ол  ХХ 

ғасыр басында жазықсыз құрбан болған алаш арыстарын ақтау мен олардың әдеби мұрасын 

жариялау  ісіне  белсенді  қатысты.  Шығармаларының  жинағына  алғы  сөз  ретінде  көлемді 

мақалалар  жазды»  [2.  6].  «Мүсілім  Базарбаев  бұрын  кеңестік  идеология  тұрғысынан 

уағыздалып  келген  әдебиеттің  өз  табиғатына  лайық  ерекшеліктері  мен  көркемдік, 

эстетикалық байлықтары ескеріліп, жаңаша зерттелуі қажеттігін көтерді. Ол өткендегі әдеби 

мұраны  да,  бүгінгі  әдебиетті  де  саясаттан  аршып  алу  мәселесін  қойды»  [3.  6].  Зерттеуші 

оның  бір-ақ  жолы  бар  екендігін  айтты.  Ол  –  барлығын  да  сын  көзімен  қарап,  талдап, 

жақсысын  жақсы,  жарамсызын  жарамсыз  деу.  «Дәуір  туғызған  қалып  үшін  көркем  сөз 

адамын  кінәлау  мүмкін  емес.  Тек  сол  кездің  көркемдік  туындыларын  ыждаһатпен  зерттеп, 

тиісті  бағасын  беру  керек»  деген  ғалым  осы  аталған  қағидаларды  негізге  алды  [1.3  4]. 

Мүсілім Базарбаевтың «Қазіргі қазақ әдебиетінің алғашқы кезеңі», «Заман тудырған поэзия» 

атты  зерттеу  мақалаларын  ерекше  айтуға  болады.  Мұнда  А.Байтұрсынов,  М.Дулатов, 

Ж.Аймауытов,  М.Жұмабаев,  Б.Күлеев,  Қ.Кемеңгеров,  Х.Жүсіпбеков,  С.Сәдуақасов, 

Н.Төреқұлов, А.Сегізбаев, О.Беков сияқты алаш қайраткерлерінің еңбектері сөз болады.  

«Дәуір  поэзиясын  талдау  тұсында  автор  нақты  материалға  көбірек  жүгінеді.  Сәкен, 

Бейімбет,  Ілияс,  Сәбит  туындырларының  мазмұны  мен  ерекшеліктерін,  олардан  оқшау 

тұрған  Мағжан  шығармаларының  сыр-сипатын  атайды»  [1.  7].  Алғаш  болып  ақын 

шығармашылығына  ғылыми  пайымдаулар  жасаған  ғалым  ұлт  зиялылары  небір  тар  жол, 

тайғақ  кешуді  бастан  өткерді.  Сол  себепті  олардың  іс-әрекетіне  талдау  жасау  мұны  ескеру 

қажеттігін  алға  тартады.  «Мағжан  Жұмабаевтың  ақын  болу,  қалыптасу  кезеңі  қазақ 

тарихындағы бір жағынан ояну, бір жағынан, жаңа жол іздеп дағдару дәуірімен тура келеді. 

Қазақтың  демократиялық  мәдениетінің  өсіп-өркендеу  сәті  қазақ  интеллигенциясының 

қалыптасу кезеңі еді. Әлеуметтік құрамы жағынан да, саяси көзқарасы жағынан да әдебиет, 

мәдениет және оқу-ағарту қайраткерлері сан түрлі күйді басынан кешті. Олардың түсінігінде 

айқын  бір-ақ  нәрсе  болды,  ол  –  бостандыққа,  теңдікке  ұмтылу,  халқының  мәдениеті  мен 

бақыты  үшін  күресу.  Ұлттық  отарлау  және  әлеуметтік  қанаушылықтағы  азапты  жолдан 

халқын  қалай  алып  шығу,  қараңғылық,  сауатсыздық  басқан  хәлден  жарыққа  қалай  шығу 

керек деген мәселе тұрды. Рас, бұл сәтте анық емес, күңгірт, буалдыр уағыздарды ұстағандар 

да  болды,  таптық  көзқарас  жағынан  таяздық  та,  шикілік  те  орын  алды.  Сондықтан  да 

осындай  ортадан  кейін  мығым  қайраткерлер  шығып,  идеялық  жағынан  жетілу  оңай  шаруа 

болған  жоқ.  Қайсыбіреулерінің  буржуазиялық  демократиядан  аса  алмай,  ұлт  мәселесін 

қораш  түсінгенін  айта  кетуіміз  керек.  Көптеген  ұлттық  интеллигенциялар  тар  жол,  тайғақ 

кешуді  бастан  кешіп,  күмәнданушылық,  солқылдақтық  қатерлерге  ұшырағаны  –  тарихи 

шындық.  Аса  күрделі  күрес,  пікірталас  пен  айтыс  үстінде  қалыптасқан  адамдардың,  іс-

әрекетіне  талдау  жасап,  зерттегенде  бұл  жайларды  ескерген  жөн,  әсіресе,  көрнекті,  ірі 

жазушылар мен басқа да қайраткерлерге баға беру сәтінде бұл өте-мөте қажет» [1.109-110]. 

Ғалым  зерттеулерінің  негізгі  өзегі  –  дәстүр  мен  жаңашылдық.  Дәстүр  дегенді  ғасырлар 

бойы  қанға  сіңген  әдет,  салт,  үрдіс,  дағды,  ғұрыппен  түсіндірген  ғалым  оның  тез  өзгеріп,  не 

болмаса  жоғалып  кетпейтіндігін  нақты  мысалдармен  түсіндіре  келіп,  жаңашылдықтың  қалай 

пайда  болатындығын  пайымдады  ел  өміріне  келген  жаңалықтың  әдебиетті  мазмұнымен 

байытатындығын, сол мазмұн арқылы жаңа түр, форма қалыптасатынын ғылыми саралап, оны 

ұлттық әдебиеттегі нақты мысалдармен дәлелдеді [3. 7].