Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

              214 

 

маңызға ие. «Нағыз сынның айқын бір белгісі – әдебиетті сүю» екенін екшеп, суреткерлерге 

«өздерінің  шығармаларында  қоғамдық  өмірімізде  орын  алып  келе  жатқан  кемшіліктерді, 

зиянды,  дертті  құбылыстарды  барынша  қатты әшкерелеуге»  ой  салды.  «Әдебиеттің,  көркем 

сөздің  беделін  тек  жаман  жазылған  шығармалар  ғана  түсірмейді,  жазушылардың  жаман 

қылық,  мінездері  де  түсіреді.  Жазушы  деген  өте  ардақты  ат.  Әдебиетті  сүйген  адам 

жазушыны  сүймей  қоя  алмайды»,  «Сен  жас  екен  деп,  әдебиетке  еңбегі  сіңген  мосқал  екен 

деп,  жазушыға  мүсіркеп  бере  салған  арзан  жеңілдігіңді  оқушы  кешірмейді»  деген 

эстетикалық  толғамымен  жазушы  және  оқырман  талабы  мен  талғамын  байыптады.  Жас 

әдебиетшілер,  сыншылардың  республикалық  кеңесінде  (1977.12)  сөз  алған  Ғ.Мұстафин 

«Жазушы әуелі өз ұлтын сүйеді. Өз ұлтын сүйе білген басқа ұлтты да сүйе біледі. Өз ұлтын 

сүйе  білмеген  басқаны  не  ғылсын.  Әр  халықтың  өзіне  тән  ғасырлар  бойы  жасаған,  бойына 

әбден сіңген тілі, мәдениеті, өнері, дәстүрі бар. Бұларды білмеу, елемеу, яки басынан аттау, 

менсінбеу  сол  халықтың  өзін  қорлау  болып  шығады.  Біз  ұлтшылдықпен  күрессек,  сендер 

ұлтсыздықпен  күресіңдер»  (Жас  талапқа  айтар  сөз.  «Қ.Ә».  1978.13.01)  деп  жастар 

тәрбиесінде  ұлттық  мүддеге  баса  назар  аударды.  «Адамшылық  деген  ұлы  сөзді  айта 

бергеннен, көрсете берген жақсырақ» деген ұлағатын темірқазық етіп ұстана білген суреткер 

Алаш  арыстарын  ақтау,  әдеби  мұраларын  ұлт  игілігіне  айналдыру  сол  арқылы  тарихи 

шындықты қалпына келтіру  сынды аса өзекті  де маңызды мәселеде де ар тазалығын сақтай 

білді.  1979  жылдың  6  ақпанында  жазылған  «Сыр  ашуында»  келер  ұрпаққа  жан  сырын 

ақтарып,  имани  қасиетін  танытқан  ол  «Абайдан  кейін  біздің  заманымызға  дейін  қазақтан 

туған білімді, талантты адамдардың ішінде аты мәлім төрт адам атаусыз қалып барады. Олар 

–  Ахмет  Байтұрсынов,  Мағжан  Жұмабаев,  Жүсіпбек  Аймауытов,  Шәкәрім  Құдайбердиев. 

Аласапыран  уақытта  бұлар  біраз  қателесті.  Кейін  қателерін  мойындап,  бойындағы  өнер 

білімдерін  халқына  беріп  кетуге  құмартты»  деп  Алаштың  біртума  перзенттерінің  аяулы 

есімдерін,  құнды  мұраларын  бағалауда  орын  алып отырған  қиянатқа  ары  төзбей,  соңғы  5-6 

жыл бойы Орталық Комитетке барып, ақтау қажеттігін ескерткенін айтады. Алаш арыстары 

мұрасының  рухани  өмір  өзегінен  тыс  қалып  келуінің  басты  себебіне  де  принциптілікпен 

екшей  отырып  ақиқаттан  еш  аттамай  ашық  айтты.  «Ол  еңбектерді  ұрлап,  жырындап 

пайдаланып  атақ  алғандар,  қарнына  қазы  біткендер  бар...Тап  тартысын  біздің  белсенділер 

тап  мақсатынан  гөрі  өз  мақсаттарына  көбірек  пайдаланды.  Өзімен  бәсекелестерді  құртып 

алған соң, жалғыз шауып жүйрік атанбақ болды. Егер анау төртеуі қатарға қосылғанда, олар 

шаруаның  бір  шоғыры  болып  қала  берер  еді».  Өз  ойын  өрбіте  келе  жазушы  «..Қазір  уақыт 

өзгерді, қауым жаңарды, тарихымызға сынай қарап, дұрысын дұрыс, бұрысын бұрыс дейтін 

шақ  жетті.  Сонда  да  Ахмет,  Мағжан,  Жүсіпбек,  Шәкәрімдердің  ғылыми,  әдеби  тамаша 

еңбектері  әлі  көмулі  жатыр.  Мен  осы  жайды  Орталық  Комитетке  (Қонаевқа)  үш  рет  кіріп 

айттым. Кірген сайын бір сағат, сағат жары әңгімелестім. Пушкин, Толстой, Горький сияқты 

әдебиет  алыптар  бар  орыс  халқы  Бунин,  Есенин  сияқты  аласапыран  күндерде 

қателескендердің  қатесін  кешіріп,  қатарына  қосып  алды.  Олардың  еңбегі  халық  игілігіне 

айналды. Біз неге сүйтпейміз? Орыстан мәдениеттіміз бе, орыстан білімді адамдарға баймыз 

ба?  Бұл  сұрақтарға  толымды  жауап  таба  алмай,  не  көмулі  қазынаны  ашып  бере  алмай 

қиналды  Қонаев,  сөзбұйдаға  сала  береді...Саясатта  Қонаев,  әдебиетте  мен  сияқтылар  кеңес 

дәуірінің  бұрынғысы  мен  қазіргісін  басынан  кешіре  отырып,  әділетті  бүркеп  кетсек, 

кейінгілер не демек? Біз бүркегенмен олар ашады. Қазақ тарихы, қазақ әдебиеті жойылмаса, 

Ахмет, Мағжан, Жүсіпбек, Шәкәрімдер жойылуы мүмкін емес. Тарихымыздың төрінен орын 

алады  олар.  Сондықтан  мен  «Сыр  дәптеріне»  жазып  кеттім,  кейінгілердің  қарғысына 

ұшырамауды  ойладым.  Дүниеден  өзің  кеткенмен,  ізің  қалса  болғаны.  Сол  ізбен  келіп, 

сырыңды  ашады  кейінгілер»  деген  ақ  адал  аманатын  кейінгі  ұрпаққа  жеткізді.    Оның  шын 

мәніндегі  халықтық  және  Абай,  Шәкәрімнің  имандылық  ілімі  дәстүрінде  ар  биігінен 

әдіптеген дана да ақиқат болжамын бүгінгі дәуірдің өзі безбендеп берді. Даурықпа уақыттың 

алғысына емес, дауылдан кейінгі кезеңнің қарғысына қалмауды діттеген қаламгердің әдебиет 

ардың  ісі  болып  қала  беретінін  ұғындырды.  Жазушының  азаматтық  тұлғасындағы  ар 

              215 

 

тазалығын асқақтата түсер ендігі бір ілкі қасиет – қағажу көріп келген қазақ тілінің жай-күйі, 

болашағы  туралы  толғанысы.  «Сыр  дәптеріндегі»  «Қазақ  тілінің  қайғысы»  атты  жан 

толғанысы  ұлт  тілінің  басты  қайғы-қасіретін  тереңнен  қозғауымен,  барша  әлеумет  назарын 

аудартуымен  оқшау  тұрады.  Отаншылдық  пен  ұлтшылдық,  халықтық  қасиеттен  нәр  алған 

адамзат  баласын  құрметтеу,  қадірлеу  -  өз  ұлтыңды,  ана  тіліңді  ардақтау  мен  пір  тұтудан 

бастау  алатынын  терең  ұғындырды.  «Өнер  алды  –  қызыл  тілді»  ұлт  болып  жасаған.  Тілі 

жоқтың  ұлты  жоқ.  Ұлты  жоқтың  бойында  ұлттық  қасиет  жоқ.  Өз  ұлтының  қасиеті  бойыңа 

дарымаса, басқа ұлттыкі қалай дариды? Интернационалист болу үшін бойыңда әуелі ұлттық 

болу  керек.  Сонда  ғана  басқа  ұлттардың  қасиетін  бағалауға  болады.  Мұнсыз  құр 

интернационалистпін  деу  –  алдау  не  алдану»  деп  кеңестік  ұлтсыздандыру  саясатының 

қитұрқы  айла-шарғысын  еш  боямасыз  жеткізді.  «Қазақ  мектептері  азайып  барады,  қазақ 

балалары  көбінесе  орысша  оқиды.  Қазақ  бола  тұра  әке  мен  бала  орысша  сөйлесетіндер  аз 

емес. Қазақ тіліндегі кітаптарды қазақ жастарының талайы орысша аудармасынан оқып жүр. 

Мұндай жағдайда қазақ тілі қалай күнелтеді». Ғ.Мұстафин өмірден өтер алдындағы аманатқа 

толы  ақтық  ой-толғамында  «Қазақта  обал,  рахым,  иба,  қанағат,  борыш  деген  ұғымдар  бар. 

Бұлар  –  ескіден  келе  жатса  да  ескірмеуге  тиіс  асылдарымыз»  дей  келіп,  жастарға  «сендер 

енді  15  жылдан  соң  ХХІ  ғасырдың  есігін  ашасыңдар.  Жаңа  ғасырға  алып  барар  тарту-

таралғыларыңның  ең  қымбаты,  ең  қадірлісі  –  мейірім,  рақым,  қанағат  болғай!»  деп  келер 

ұрпақ  бойына  ізгілік  нұрын,  мейірім  шапағатын  құйды  (Жауқазын  буынға  хат.  Жалын. 

1985.№1). 

 

 

 

 

С.Қ. Иманбердиева  

Астана қ. (Қазақстан) 

 

ЛАТЫН ҚАРПІ: ҚАЗАҚ ТОПОНИМДЕРІНІҢ ДҰРЫС БЕРІЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ 

АЗАМАТТАРЫ АТЫ-ЖӨНДЕРІНІҢ 

ЕМЛЕ ЕРЕЖЕЛЕРІ ЖАЙЛЫ НҰСҚАУЛЫҚ 

 

Халқымыздың  жер-су  атаулар  жүйесі  ұлттық  бірегейліктің,  сол  атаулар  өрнектеген 

төл  этникалық-территориялық  бірегейліктің  бірден-бір  көрсеткіші  болып  табылады.  Қазіргі 

уақытта Қазақстан территориясындағы жер-су атауларының халықаралық келісімшарттарда, 

ресми құжаттарда, шетелдік БАҚ-тарда, ғаламторда қолданылу барысы күн өткен сайын өріс 

алып  келеді.  Олардың  жазылуы,  айтылуы,  халықаралық  деңгейде  қолданылуы  еліміздегі 

топонимдердің  дұрыс  зерттелмеуінен  және  арнайы  ұлттық  стандартталған  географиялық 

атаулар  болмағандықтан  дұрыс  жүргізілмеуде.  Кең  байтақ  қазақ  даласында  ғасырлар  бойы 

ұрпақтан ұрпаққа тарап, бүгінгі заманға жетіп отырған жер-су аттары (топонимдер) – талай 

дәуірдің  қарт  куәсі  (Т.Жанұзақ).  Тарихи  атаулар  негізінде  ұрпақты  тәрбиелемесек,  онда 

ұлттық  бірегейлендіруді,  түптеп  келгенде  тілімізді,  санамызды  мүлде  жоғалтамыз.  Сана 

жоғалса, онда  ұлт  та жоғалады.  Қазақ  тілі  тарихи  және  ұлттық  ерекшелігімізден  ақпаратын 

беретін  географиялық  және  этнографиялық  реалийлерге  өте  бай.  Бұл  реалийлерді  екінші 

тілде  жеткізу  үшін  аялық  білім  болу  керек,  яғни жалпыұлттық  құндылықтар,  тарихтан,  жер 

бедері  ерекшеліктерінен,  ұлттық  танымнан  хабардар  болу  қажет.  Зерттеушілер  жалпы 

ономастикалық  лексикадан  ономастикалық  реалийлерге  ерекше  көңіл  бөледі,  себебі  олар 

әркез  ұлттық  нақышқа  ие  болады.  Тілде  олар  өмірде  бар  немесе  ойдан  қалыптасқан 

(шығармалардағы)  нысандарды  атайды.  Әр  атау  негізінен  нысанның  локалды  (жеке)  және 

қай  ұлтқа  тән  екендігі  жөнінде  ақпарат  береді,  яғни  бұл  нысанды  тұлғаға,  орынға  (жерге), 

ұлтқа,  мәдениетке  т.б.  қатыстылығына  қарай  бірегейліндіреді.  Бүгінгі  күні  мәдени-

маркіленген бірліктің ортақ таптастырылуы жасалынбаған, зерттеушілер белгілі қағидаларға