20
- құқық қорғау органдары мен арнайы мемлекеттік органдар қызметтерінің
заңдылығын;
- құқықтық статистика және арнайы есепке алу;
- құқықтық саладағы халықаралық шарттардың орындалуын тексеру бағыттары
бойынша жоғарғы қадағалау жасайды деп айқындады.
Аталған субъектілердің заңдылықты сақтау режимі тек Президенттің немесе Бас
Прокурордың тапсырмасы бойынша ерекше жағдайларда жүзеге асырылады.
Прокуратура құзыретін Конституция деңгейінде реттеу, оны түбегейлі өзгерту бүкіл
құқық қолдану жүйесінің функциялық қызметін қайта қарауға, оны оңтайландыруға алып
келетіні белгілі.
Елбасы биыл үшінші рет өзінің заң бастамашылық құқығын пайдаланып, ағымдағы
жылдың 17 қазанында Парламент қарауына «Қазақстан Республикасының кейбір
заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметінің процестік негіздерін жаңғырту мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын енгізді.
Бұл құқық қорғау саласына жасалатын үлкен реформаның басы. Бірінші қадам –
прокурор мен соттың жауапкершілік зонасын айыру. Келесі міндет – сотқа дейінгі тергеу
мен прокурор құзыретінің шегін айқындау.
Бұл талданып жатқан заң жобасы бойынша бірнеше үлкен процессуалдық өзгерістер
енгізілмекші.
Біріншіден, үйқамаққа алу, күзет пен ұстауға тек соттың санкциясымен ғана жол
беріледі.
Соттың санкциясынсыз адамды ұстау мерзімін 72 сағаттан 48 сағатқа дейін, кәмелетке
толмағандарға – 24 сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады.
Ал, 72 сағат арнайы қауіпті әрекеттер үшін тікелей Кодексте сақталды – терроризм,
педофилия, ОПГ, тағы басқасы.
Екіншіден, экономикалық қылмыстар үшін тергеу кезінде қамауға алмау
қарастырылып отыр. Олар қоғамға қауіпті емес. Бизнесін, өндірісін әрі қарай жүргізіп,
шаруашылық-экономикалық процестер үзілмеуі керек.
Және бұрынғыдай бір қылмыспен із қозғалып, нәтиже шықпаса, бәрін тексеріп,
артынан әйелінің заңсыз көлік мінгені үшін соттайтын келеңсіз практика тоқтайды. Тергеу
тек қозғалған факті бойынша ғана жүзеге асады.
Экономикалық қылмыстарды қозғау үшін бірнеше негіз керек:
- аудит немесе ревизия актісі;
- азаматтық дау болса, соттың шешімі;
- ұжымдық арыз түскен жағдайда.
Үшіншіден, азаматтық-құқықтық даулар қылмыстық іс қозғалмай сот арқылы
азаматтық процесс деңгейінде қаралады.
Бұл Кодекске енгізілетін жаңа өзгеріс – бұйрық өндірісі. Қылмыскердің кінәсі анық,
дәлел жеткілікті, мойындап тұр, айыппұл төлеуге келісті, жәбірленуші қарсы емес,
бұрынғыдай айлап тергемей, істі созып, уақыт кетірмей, бес-алты, оншақты күнде бітіріп,
шешім шығаратын жаңа новелла.
Тағы бір жаңалық – электрондық қылмыстық істер. Қылмыстық істі қағаздағы немесе
электронды форматта жүргізуге құқылы.
Бүгінгі таңда өңірлерде пилоттық жобалар жүзеге асырылып, 900-дей электрондық іс
қозғалып, 210-ы сотқа жіберілді.
Прокуратура құзыретінде болған жасырын тергеу әрекеттерін санкциялау енді сотқа
берілді. Тергеу судьясы санкция беріп, іс аяқталған соң адамға жасырын тергеу әрекеттері
жүргізілгені туралы хабарлауға міндетті. Немесе сотқа дейінгі тергеу-тексеру органдарына
хабарламауға келісім беруге құқылы.
21
Басқа өзгеріс – адвокаттар құқығын сотқа қатысушы басқа тараптармен теңестіру.
Оның дәлелдеме сұрау, тергеудің материалдарымен толық танысу, тағы басқа сотқа талап
қою құқығы кеңейтілді. Парламентте адвокатура туралы жаңа заң жобасы талқылануда.
Әрине, бұл қылмыстық процесті жетілдіруге, жеңілдетуге, адам құқығын сақтап, озық
елдер үлгісіне бір табан болса да жақындату үдерісі дейміз.
Реформа
барысында
Қылмыстық
кодекстің
жиырма
бес
бабы
декриминализацияланды. Экономикалық қылмыстарға байланысты отыз сегіз бапта 157
қылмыстық құрам жеңілдетілді. Бизнестің мойнына дар ағашындай үрей туғызатын
Қылмыстық кодекстің жалған кәсіпкерлік туралы 215-бабы мүлдем күшін жойды.
Құқық қорғау саласын әрі қарай жетілдіру жұмысы жоспарлы жүргізілуде. Озық
елдердің тәжірибесі зерделеніп, Қазақстан ерекшелігіне бейімделуде.
Д.М. Мадиярова
доктор экономических наук, профессор,
Евразийского национального университета им. Л.Н.Гумилева
г. Астана (Казахстан)
ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ НА ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ: ВЫЗОВЫ,
ПАРАДОКСЫ, АДАПТАЦИЯ
Критический анализ позиций и сложившихся точек зрения на природу и экономическое
содержание категории «конкурентоспособность» уже сегодня требует предвидения системы
угроз конкурентным преимуществам.
Создав, преимущественную часть учебников, учебных пособий, методических
разработок, университеты вновь продолжают снова и снова постигать, адаптироваться и
созидать. Надо признать, весьма тяжело шел и идет и, наверное, будет идти процесс адаптации
обучения к мировым стандартам. Это предопределено двумя аполярными факторами.
Например, экономическому вузу легче, чем классическому университету или
пединституту, не обладающими такой высокой степенью способности глобализироваться,
поскольку их специфика впитывает в себя больше негативов от глобализации (это потеря
языка, культуры и т.д.).
В мировой практике же еще сложнее. Так, политические преграды для деятельности
иностранных университетов таковы, что тайваньские студенты не могут работать в
государственных учреждениях, если их академические степени были получены в
иностранных университетах, даже если основные занятия они полностью проходили на
Тайване. Правительства Греции, Израиля и Индии пытаются ограничить распространение
академических степеней зарубежных университетов. В Малайзии преподавание на
английском языке требует особого разрешение министра просвещения. Английский язык
рассматривается как инструмент «культурного империализма»: язык Интернета – в
основном, английский; глобальные университеты ведут преподавание на английском языке.
Поэтому такая экспансия рассматривается враждебной в отношении национальной духовной
культуры и языкового разнообразия. Не менее драматично развивается процесс
глобализации университетов. Последние, конечно, ведущие, по законам экономической
глобализации, неизбежно превращаются в учебные заведения с глобальной ориентацией на
мировой образовательный рынок. Электронные средства информации лишь ускоряют этот
процесс.
Другая сторона связана с унификацией учебных программ. Наверное, не случайно за
последние годы Государственный стандарт подготовки специалистов в РК подвергался
