Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

Профессор КазГосЖенПУ

Gender presents a socio-cultural and psycholinguistic phenomenon which is to be regarded as a complex of base associations in all forms of inter-cultural contacts. The gender world vision is not universal but the range of notions in different languages is rather considerable. The reflection of gender differentiation in different languages is manifested differently. Sex and gender are different due to the fact that sex is a conceptual (extra-linguistic) category, and gender is a grammatical category. The universal conceptual category of sex reflecting the natural phenomenon is differently refracted in the language. It finds its reflection in the word-forming category of sex and the grammatical category of gender of animate nouns.

The problem of the categorical belonging of the grammatical gender is one that has not found its solution yet. Some scientists consider gender systems first of all as lexico-semantic-paradigmatic classes of words, considering gender as an external expression of semantic categories connected with sex differences of animate beings (A.M. Peshkovskiy, H. Sweet). Others refer the category of gender to the number of lexico-morphological phenomena. This point of view is based on the fact that “grammatical and lexico-semantic stems of gender differences of nouns are still strong in their structure” (V.V. Vinogradov).

Gender as an essential characteristic of a noun had already attracted the scientists’ attention from ancient times. To date the linguists do not stop trying to explain the relation of gender categories to the objects of the surrounding reality. The problem of the category of gender has been paid attention to by domestic and foreign linguists, such as O. Jespersen, I.A. Boduen-de-Kurtene, E. Prokosh, N.Ya. Nemirovskiy, V.V. Ioffe, I.P. Muchnik, L. Yelmslev, A.A. Zaliznyak, A.M. Peshkovskiy, E.K. Kurilovich, A.B. Kopeliovich, G.G. Korbett, I.G. Koshevaya, I.U. Kobov, A. Mirtov, A.V. Bondarko, A.I. Thomson, Ya. I. Gin, M. Osman, I.Fodor, J. Lyons, A. Curzan, M.H. Ibrahim, J.J.A. Van Berkum and others.

The number and nomenclature of gender classes varies considerably by languages. Nevertheless, the gender system of this or that language is determined, first of all, by the availability of traditionally distinguished neuter, masculine and feminine gender. O. Jespersen in his scientific work “The Philosophy of Grammar” remarked on this account the following: “In a huge number of cases the gender of words is traditionally transferred from generation to generation without any changes. Quite often they are caused by reasons of purely formal order; thus, for instance, it was marked that in the French language to such kinds of changes there have been especially subjected the words, which begin with a vowel sound as the form of their definite article will be one and the same in both genders, namely l’... In other cases the change in gender is connected with the meaning of words. There is a tendency of gender equalizing with words connected by meaning...” [4, 223].

The described reasons of changing gender characteristics can be found in the works of many linguists that are concerned with this problem and the cited O. Jespersen’s statement only in the most generalized form presents the most popular of them. In our opinion, each of the specified theories has a right for existence and is relevant for this or that language at this or that stage of its development.

The notion of “gender” is an inherent feature of the inner structure of all human languages, however, the formal distribution of nouns by gender classes is not found in all languages, that is why it acquired the name of a “grammatical gender” in modern linguistics. A comparative analysis of linguistic researches allows distinguishing three main hypotheses that are up till now distinguished in linguistics for revealing the category of gender: symbolic-semantic, morphological and syntactic.

The adherents of the morphological conception stick to the point that gender represents a formal category not reflecting the extra-linguistic reality. The essence of this category, according to their opinions consists in a mere classification of nouns by definite classes. According to K. Brugman, gender is a mechanical process, which is caused in its essence by the outer form. However, there are some drawbacks of this conception.

Firstly, the statement that “gender is a mechanical process, which is caused by the outer form in its essence” does not agree with the achievements of modern linguistics with regard to revealing the link between the meaning and its material form. Such an approach excludes the principal importance of the inner content as such, the role of semantics in governing the coordinated forms of words while it is important to see the real unity of the forms of the language sign and its meaning. The sign should be looked upon as a “bilateral substance that singles out the formal (material) and functional (meaningful, ideal) aspects” [1, 12].

In spite of the drawbacks of the morphological concept of the appearance of the category of gender, this theory has also the positive aspects. In particular it underlines the importance of the morphological form for constructing the utterance. The morphological form of the word mediates the semantics built in it and serves as a basis for building syntactical constructions. In other words the morphology comes forth as a system of “means to draw the words out into the semantico-syntactic sphere of the sentence” [1, 72].

Those linguists who suggested the theory of the syntactic conception of gender (I. Fodor, L. Yelmvslev and others) define gender as a set of formal classes of nouns used for the syntactic link of words in a sentence by means of coordination. According to them, gender should not be considered out of the coordinated parts of speech and members of the sentence (L. Yelmvslev, 1972) I. Fodor notes that the key to the problem of the origin of gender should be sought after in the coordination development. According to his opinion, the natural gender corresponding to sex and forms of thinking of the given linguistic community cannot call forth the existence of gender because the content of thought cannot be rendered to its outer form, the system of the language (I. Fodor, 1959).

Such an approach does not completely take the inner nature of the coordination process into account. One should not forget that namely the morphological category of the class is a required prerequisite for the production of syntactic link forms. Coordination is the reflection of the grammatical meaning in some part of speech contained in another part of speech for which the similar meaning is an inherent characteristic. One should not underestimate the significance of the syntactic gender conception because it underlines the supremacy of the coordination criteria for expressing gender characteristics. The syntactic functions are formed on the basis of generalising the semantic ones.

The symbolic-semantic conception puts into focus of its attention the semantic bases for gender classification in this or that language, which seem to be diffused. At present the principles of gender classification in different languages remain practically non-motivated. According to many scientists’ opinion, the non-motivated form of gender is a vestige from ancient epochs where in the division of nouns into grammatical classes the ancient perception of things, persons and reality phenomena was reflected. According to V.V. Vinogradov’s expression, the form of gender seems to be the “remnant of another language structure, when the classification of things, persons and reality phenomena characteristic to that stage of development was reflected in dividing nouns into grammatical classes. But now the form of gender with most nouns refers to the field of the language technique” [6, 58]. O. Jespersen also pointed out the impossibility of finding one principle of gender distribution. According to the just observation of L.V. Uspenskiy, “... the basis for such a distribution can lie neither in the direct nature of things, nor in the logics of our inner attitude to them” [7, 112].

The main reason of a peculiar mythological “logics” serving the basis for attributing gender characteristics to the objects of the surrounding world was that a person did not distinguish himself out of the surrounding natural medium, and his thinking was characterized by the features of diffuseness, which was almost inseparable from the emotional affective sphere and its consequence being the humanization of nature and general personification. So, the human features were transposed on to the natural objects and they were attributed by the animateness, reasonableness, human feelings, also often by an external anthropomorphism.

According to the semantic conception, the objective contrast by sex signs lies at the basis of the category of gender. E. Prokosh draws H. Sweet’s opinion, who thought that gender is an expression of sex differences with the help of grammatical forms (E. Prokosh, 1954). James Harris, the English grammarian and the researcher of Indo-European languages also correlated the forms of gender of inanimate nouns with their real extra-linguistic content. For example, he explained the appurtenance of the noun “sun” to the masculine gender and of the noun “moon” to the feminine gender by the fact that the rays of the sun are stronger (a masculine quality) than those of the moon, whose rays are thin and soft (a feminine quality) (drawn by Danilenko - 2, 204). In Russian linguistics this theory was developed by I.A. Boduen-de-Kurtene and A.M. Peshkovskiy who considered that the grammatical gender symbolizes the real sex differences. As a matter of fact, only in some parts out of the whole system of nouns the real gender differences of the named notions are reflected. Let’s take for instance, the names of people and of some animals. Compare: Russian “брат-сестра” (Eng. brother-sister), “царь-царица” (emperor-empress), “лев-львица” (lion-lioness); Latin “lupus-lupa” (she-wolf –he-wolf); English “tiger-tigress”, Kazakh “күйеу-әйел” (husband-wife); German “lehrer-lehrerin” (he-teacher -she-teacher); Italian “amico-amica (he-friend – she-friend)” and so on.

Thus, the category of gender is undoubtedly the result of the original perception of the objects at the early stages of the human society development. The language data are a showcase of the fact that the division of nouns by gender classes is not always done in accordance with the biological sex of the referent. The term “grammatical gender” is not appropriate to be applied with reference to the semantic principles of dividing nouns into gender classes.

1. Blokh, M.Y. Theoretical Foundations of Grammar. – M.: Higher School, 2000.

2. Danilenko, V.P. An Onomasiological Trend in Grammar. – Irkutsk: Irkutsk University

Publishers, 1990.

3. Fodor, I. The Origin of Grammatical Gender. Lingua, 1959, 8.

4. Jespersen O. The Philosophy of Grammar. – M., 1958.

5. Prokosh, E. A Comparative Grammar of Germanic Languages. – M., 1954.

Russian Translation.

6. Vinogradov, V.V. Selected Works. Studies in Russian Grammar. – M.:

“Science” Publishers, 1975.

7. Uspenskiy, L.V. A Word about Words. – Leningrad: Children’s Literature, 1971.

Түйіндеме

Мақалада грамматикалық гендерлік категориясы биологиялық секс референтінен айырмашылығы қарастырылады.

В статье рассматривается грамматическая категория гендера, отличающаяся от биологического секса референта.

педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

Бәсекеге қабілетті маман даярлау – бүгінгі күннің басты талабы. Бәсекеге қабілетті шәкірт – ұлт келешегі. Елбасының Жолдауында адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жан-жақты шаралар қабылданатыны туралы нақты айтылды.

Елдің даму үдерісінде адами құндылықтардың өркендеуі стратегиялық маңызды мақсат болып саналады. Қазақстандағы қазіргі білім беру жүйесінің көркеюі адам капиталының рөлін бағалауға, тең білім алу мүмкіндіктерін туғызуға, жоғары білім беру стандарттарына қол жеткізуге көңіл бөле отырып жүргізуді қарастырады. Осы орайда Елбасының «Болашақ» бағдарламасы адам капиталын дамытуға зор үлес қосқан жобалардың бірегейі болып табылады.

Елбасының соңғы жылдардағы Жолдаулардың арқауы болып келе жатқан бір қағидат-экономика әлеуетінің адам әлеуетіне тікелей байланысты екендігін жан-жақты талдап, қоғамдағы көкейкесті мәселелерді шешу тетігінің адами капиталға барып тірелетіндігіне барша қазақстандықтарды иландырып, осы бағыттағы асуларды бағындыруға жұмылдыру. Елбасымыз: «...еліміз алдағы онжылдықта иек артар жаңа мүмкіндіктерді жүзеге асыратын негізгі күш – бүкіл Қазақстан халқы», - деді. Осыған орай, бүгінгі және таяу жылдардағы Президент белгілеп беріп отырған негізгі міндеттердің бірі – қоғамның, оның жүйелі және гуманистік бағытта дамуын қамтамасыз ететін жаңа әлеуметтік сапасын қалыптастыру. Осы басты міндеттен әр ұжымның, әрбір азаматтың алдында тұрған нақты міндеттер туындайды. Айталық, Жолдауда жария етілген әлеуметтік саланы дамытуға, осы сала қызметкерлерінің әл-ауқатын жақсартуға бағытталған шаралар жоғары оқу орындары қызметкерлерінің, ел болашағы – студент жастарымыздың өздеріне жүктелген міндеттерді жүйелі де жоғары сапалы деңгейде атқаруға деген құлшыныстарын арттыра түсері сөзсіз.

Республиканың зиялы қауым өкілдерімен кездесуінде Елбасы нағыз өркениеттілік: мемлекеттің дәулетімен де, сәулетімен де емес, зәулім үйлі қалалармен де емес, ең алдымен, сол ел тәрбиелеп өсірген адамның кісілік келбетімен өлшенуге тиістілігін, ал бұл жауапкершілік зиялы қауым өкілдерінің мойнында екенін, халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаушы да, ең алдымен, солар болуы керектігін ескертті.

Бұл айтылған ой – мемлекеттік мәселе, мемлекетшіл адамның бәріне тән жауапкершілік. Сол тәрбиенің қайнар бастауы мұғалім мен ұстаздың «өзгенің бақытын аялаған, өзінің уақытын аямаған» (З.Қабдолов), көз майын тауысып оқып, балаға үйретуден жалықпаған бейнетті еңбегінде, «білім – арзан, білгізу – қымбат» дейтін салмақты сөздерде жатыр.

Егеменді еліміздің стратегиялық әрі тактикалық саясатының кез келгенін алып қарайтын болсақ, барлығының өзегінде, басты бағдар тұғырында тұратыны – адам мәселесі, әлеумет проблемасы. Адамзат тарихындағы әр ғасыр өзінің басты ерекшелігіне байланысты өзінше белгіленіп, оның басты басым белгісімен аталып отырғаны белгілі. Сол сияқты ХХ ғасырдың аяқ шенінде отандық ғалымдарымыз келер ХХІ ғасырды – адам ғасыры болады деп белгілегені жадымызда.

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысымен дүниеге келген «Интеллектуалды ұлт – 2020» ұлттық бағдарламасының басты мақсаты – қазақстандықтардың жаңа буынын тәрбиелеу, сөйтіп бүгінгі ғаламдық дамудың арқа сүйейтін негізгі байлығы – бәсекелестікке қабілетті адам капиталын қалыптастыруға негізделген. Өйткені, қазіргі кезде кез келген мемлекеттің табысы – оның жер көлемі мен табиғи қорларының көптігінде емес, бәрінен бұрын адам мүмкіндіктерінің сапасына сүйенеді. Білімі қаншалықты жоғары мемлекеттің бүгінгі әлемдік қауымдастықта бәсекелестікке қабілеттілігі соншалықты биік болмақ.

Бүгінде Қазақстанның стратегиялық жолы «экономикалық табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз етудің оңтайлы теңгерімін табуға» бағытталған. Өміріміздің сапасын арттырып, экономика жетістіктеріне қол жеткізу, адами капиталдың негізі білім беруде жатыр. Адами капитал ұғымы – оны жетілдірудің көп қырлы әрекеттеріне, парасатына, жауаптылығына, бастамашылдығына, бұқарамен тікелей қарым-қатынасына және сол жұмыс нәтижесіне тәуелді. Және бұл әділ бағалануды қажет етеді. Осындай жауаптылық қана адами капиталдың сапасын арттырады. Уақыт тезіне төзімділігін күшейтеді. Осыған орай адами капиталды дамытудың бір бағыты болып табылатын қазақстандық білім беруді жаңғырту үрдісі осы күні жалғасу үстінде. Ол жыл сайынғы Елбасы Жолдауында нақты көрсетіліп, оны жүйелі жүзеге асыру дәйектеліп келеді.

Елдің адами капиталы тек білім арқылы ғана көрінетіні сөзсіз. Ал, білімде серпіліс болмаса – инновациялық дамуда серпіліс болмайтыны бесенеден белгілі.

Көптеген елдер өздерінің даму стратегиясын айқындау кезінде білім сапасын бірінші орынға қояды. Үздіксіз кәсіби білім беру жүйесінде жоғары білімнің орны айрықша. Өйткені, ол жалпы білім, ғылым, мәдениеттің тоғысқан жері әрі кәсіби машықтану алаңы. Бүгінде дүниежүзі мемлекеттері жаһандану үдерісіне үн қосып отыр. Бұдан білім жүйелері де тыс қалған жоқ. Жолдауларда жоспарланған жұмыстардың барлығын сапалы әрі нәтижелі жүргізудің басты алғышарты – білімді мамандар. Адам капиталының сапасын арттыру арқылы біз дүниежүзілік интеграцияға қатыса аламыз.

Елбасы білім мен ғылымның, ұлттық тәрбиенің дамуына айрықша мән беріп, мемлекеттің, халықтың болашағы жастарда екендігін қаперде ұстап, жыл сайын мыңдаған жасты өз бастамасымен қолға алынған республикалық «Болашақ» бағдарламасы бойынша алыс-жақын шетелдерге оқуға жіберіп отырды. Тұңғыш Президенттің ел жастарын білім беруде ең озық саналатын оқу орындарына жіберіп тәрбиелеуі, өз елімізде білім алушы басқа жастардың да заманауи технологияларды меңгеруіне, ғылым – білімнің соңғы жетістіктерімен сусындауына жағдай жасауы – ел ертеңін ойлаған көрегендігі еді. Бұл біздің ілгері қарай дамуымыздың шешуші факторына айналды. Сонымен бірге жас буынның бойында өркендеген Қазақстанды орнатуға деген құштарлық пен сенім ұялатты.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында: «Жоғары білім сапасы ең жоғары халықаралық талаптарға жауап беруі тиіс. Елдегі жоғары оқу орындары әлемнің жетекші университеттерінің рейтингіне енуге ұмтылулары керек», - деп атап көрсеткен еді. Қазақстанның Болон үдерісіне қосылуы-еуропалық форум қатысушылары мен сарапшыларының пікірінше, қазақ әріптестердің әлемдік білім кеңістігіне ықпалдасуы жолындағы үлкен жетістік. Қазақстанның Болон үдерісіне қосылуы туралы шешімді Болон үдерісіне қатысушы елдерінің бірауыздан қабылдауы – елімізде жоғары білім саласында жүргізіліп жатқан реформаларға берілген жоғары баға. Осы ретте, 70 жылға жуық тарихы бар қазақ қыздарының парасат мектебіне айналған Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде жоғары білімді кәсіби мамандар даярлау ісі ұлттық құндылықтарға, халықтық тәрбиеге, білім берудің қазіргі заманғы инновациялық технологияларына негізделген оқу-тәрбие арқылы жүзеге асырылуда. Оқу мен тәрбие мәселесі, негізінен, ұлттық кадрлар даярлау ісіне бағытталған.

Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында университеттің 2011-2020 жылдарға арналған даму стратегиясы жаңартылып, оның концепциясы жасалды. Осыған орай, университеттің жұмыс жоспарына бірқатар жаңа бастамалар енгізілді, білім беру мен тәрбие мәселесіне байланысты әр түрлі тұжырымдамалар жасалып жатыр. Білім бағдарламалары модульдік жүйемен қайта құрылуда, студенттердің шетелдік оқу орындары мен өз еліміздегі іргелі оқу орындарына кемінде бір семестрден кем болмайтын оқуын қамтамасыз ету, яғни академиялық ұтқырлығын іске асыру мақсатында білім кредиттерін есептеудің қазақстандық ECTS жүйесінің талаптары енгізілуде. Осылайша Болон үдерісінің талаптарына сай кредиттік оқыту жүйесінің негізгі принциптері ендіріліп, іске асырылуда; оқу үрдісі толықтай ашық жүйеге көшіріліп, оны бақылау тәсілдері алдыңғы кезекке қойылды, ал оны оқыту үрдісі корпоративтік басқару арқылы іске қосылды. Сонымен қатар, ағылшын тілінде оқылатын курстардың, элективтік, яғни таңдау курстарының жаңа талаптарға, жұмыс берушілер мен шетелден шақырылатын профессорлардың өтініштеріне сәйкес тізбесі жасалуда. Сондай-ақ, «Жұмыс берушілер кеңесі» мен «Қамқоршылар кеңесі» құрылып, олардың нормативтік құжаттары, тұжырымдамалары бекітілді. Бірқатар құрылымдық оңтайландыру шаралары жүзеге асырылып, білім берудің жаңа жүйесіне сәйкес мамандықтар бойынша кафедралар мен факультеттер саны өзгертілді. Білім берудің бакалавриат, магистратура және докторантура сияқты үш сатылы жүйесіне көшуге байланысты оқыту үрдісін компьютерлендіру мен ақпараттандыру онан әрі жақсартылуда. Университеттің оқу аудиторияларына көптеген компьютер және басқа да техникалық құралдар сатып алынды. Интерактивті тақталар орнатылып, интернет жүйесі жақсартылды. Әрбір студенттің компьютер мен электронды техникаларды жетік меңгеруіне, әлемдік интернет жүйесіне еркін еніп, қалаған ақпаратын қиындықсыз алуына қол жеткізіп отырмыз. Үстіміздегі оқу жылынан бастап информатика мамандығын ағылшынша оқытуды қолға алдық. Келесі жылдары бұл тізімге физика, биология мамандықтары қосылмақ. Бұл болашақ мамандар келешекте өз елімізде де, шетелде де осы аталған пәндерден ағылшынша дәріс беруге мүмкіндік алатын болады деген сөз. Біздің елімізде жоғары білім беру жүйесін реформалау Болон процесінің ыңғайына қарай емес, тек оның принциптеріне сәйкес келу бағытында іске асырылуда.

Қазақстан Президентінің 2012 жылғы «Қазақстан 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауына сәйкес Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде білім сапасын көтеру мәселесі оның әдіснамалық негіздерін жетілдіру шараларымен ұштасуда. Яғни, университеттегі білім беру үрдісі инновациялық технология аясында іске асырылуда. Атап айтсақ, әр лекциялар мен семинар, оқытушылардың қатысуымен жүргізілетін өзіндік жұмыс, студенттердің өзіндік жұмысы жаңа форматта: пікірсайыс, іскерлік ойындар, рөлдік тренингтер, «кейс-стади», бейнеаналитикалық тренингтер, интеллектуалдық сайыстар, дөңгелек үстел басындағы пікір алмасу, ғылыми конференция, ғылыми жобалар конкурсы түрінде жүргізілуде. Мұның өзі бүгінгі білім беру үрдісінің «Білім беру – жеке тұлға – мәдениет» дейтін ұстанымға сай өзгергенін, студенттердің шығармашылық креативін жетілдіру, білім алушының өзіндік ішкі интуициясын дамытуға, білім беру мәселесіне тұлғалық өлшем тұрғысынан қарауға бағытталғандығын көрсетеді. Ал бұлар әр білім алушының рухани өсуін қамтамасыз етіп, оның ұлттық «менін» бірегейлендіріп, ұлтжандылық санасын арттырып, ел азаматы екенін толыққанды сезінуіне зор ықпалын тигізеді.

Университетте гендерлік мақсатты негізге ала отырып, өркениеттік үлгідегі ойын ұлттық мүддемен байланыстыра білетін, мінез-құлқы мен жүріс-тұрысы ұлттық ділмен ұштасып, кәсіптік педагогикалық ұстанымы қалыптасқан зиялы қазақ қызын тәрбиелеуге бағытталған «Қазақ аруы» атты арнайы курсы жүргізіледі. Бұл курс қоғамдық ортада азаматтық ұстанымы бар, жеке өмірінде отбасылық этноәлеуметтік рөлдерді алған білімімен ұштастыра білетін ұлтжанды, парасатты шынайы қазақ қызының бейнесін қалыптастыруды негізге алған. Көздеген мақсатымыз: Жан-жақты білімдар, сыр-сымбатын сақтай білетін, өзін сұлу ұстауға үйренген, ұлттық өнерді дәріптейтін, шебер сөйлеп, ұлттық аспапта ойнай білетін, компьютерді еркін меңгерген, іскерлік қарым-қатынас әдебін игерген, техника түрлерін меңгеруге құмар, бұрынғы қазақ аруларының асыл қасиеттерін дәріптеуші, қазіргі сәндік киім үлгілерін талғаммен үйлестіре білетін, сан өнерді тал бойында тоғыстыра білген бойжеткен тәрбиелеу, оның педагог-маман, болашақ жар, инабатты келін, сыйлы жеңге, абзал ана, кемеңгер әже болуына көмектесу.

Қыздар университетінде оқу орнының әлемдік ғылым мен білім беру кеңістігіне кіруіне, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлауға барлық жағдай жасалуда. Жеткен жетістіктері аз емес. Ұлағатты ұстаздар еңбек ететін университет бүгінгі күнге дейін мыңдаған шәкірт тәрбиеледі. Университет қабырғасынан түлеп ұшқан мамандар өз мамандықтарымен абыройлы қызмет атқарып жүр.

Білім беру саласындағы болып жатқан жетістіктер мен жаңалықтар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жете көңіл аударып, жан-жақты қолдау көрсетуі мен бастамалары арқасында жүзеге асып жатқанын ерекше атап айтқан жөн. Тәуелсіздікті баянды етуде білімнің маңыздылығын жете түсіну, экономикалық және қаржылық қиындықтарға қарамастан, осы салаға барынша ыждаһаттылықпен қолдау көрсету – асқан болжампаздықтың белгісі.