Қазақстан республикасы білім және ғылым министірлігі

Қазіргі заман биологиясы–барлық салалармен тығыз байланысты. Генетика,микробиология,анатомия,селекция,экология жәнет.б. Осы тұрғыда оқушылардың биология ғылымдарына деген қызығушылығын арттыра отырып,элективтік курсы бойынша жетілдірілген және пәнді тереңірек білу мақсатында олимпиадаларға даярлауға бағытталып ұсынылады. Өйткені жоғарыда аталған негізгі салалар тікелелей эволюция ілімімен тығыз байланысты. Меңгеруге қиындық тудыратын және мектеп оқулықтарындағы мәліметтерге қосымша төмендегідей тараулар қарастырылды. «Эволюцияның даму тарихы», «Дарвинизм теориясы», "Сұрыптау түрлері», «Түр эволюциялық бірлік», «Микроэволюция», «Эволюцияның негізгі заңдылықтары».

Осы таңдау курсында эволюцияның қалыптасуы, ғалымдардың көзқарастары, ағзалардың тіршілік ортасына бейімділігі қарастырылады. Тағы бір ерекшелігі эволюция туралы да жан-жақты мәліметтер беріледі. Осы бөлімдерден кейін жинақтау тест тапсырмалары беріліліп отырады.

Бұл арқылы оқушылардың білімін, біліктілігін, дағдыларын бағалау олардың негізгі биологиялық ұғымдарды, заңдарды, теорияларды меңгеру дәрежесін арттыра отырып, нақты проблемаларды шешуге қолдана білу деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Оқушылар биологиядан алған білімін жетілдіріп, пысықтай отырып, өз білімін толықтыра дамыта түседі.

"Эволюциялық ілім негіздері" курсында эволюциялық көзқарастардың даму тарихын, Ч.Дарвиннің негізгі қағидаларын микро және макроэволюцияны оқыта отырып, оқушылардың тестпен жұмыс істей білуін, соңғы интерактивті технологиялармен сарамандық жұмыс жасай отырып, қорытындысында жақсы нәтиже көрсете алуға үйрету. Биология сабағында инновациялық әдістерді, ақпараттық технологияларды, соңғы оқыту технологиялары арқылы жоғарыда аталған тақырыптарды меңгерте отырып, оқушының білімдерін жетілдіру, қосымша тың ақпараттар мен мәліметтер беру. Сонымен қатар, биология пәнін оқытуда пәнаралық байланысты және ғылым салаларынан алған білімдерін пайдалана отырып, оқушы шығармашылығына жол ашу.

Курста қамтылған бағдарламаларды игерту

Биологиялық жаңа мағлұматтар беру және тереңдету

Курсты оқытуда оқытудың әр түрлі формасын пайдалана отырып өз бетінше ізденуге, жұмыс істеуге үйрету

- Білімді жеке тұлғаны қалыптастыру.

-Қазіргі заман талабына сай бәсекеге қабілетті жек тұлға тәрбиелеу.

-АКТ жүйесіндегі биологиялық қосымша материалдарды пайдалануға үйрету.

- Оқушылардың дербес ерекшеліктерін ескере отырып оқу үрдісінің сапасын арттыру.

-Пәнге деген қызығушылықты арттыру.

-Пәнаралық байланысты тиімді қолдану.

-деңгейлік сұрақтар арқылы, тесттік тапсырмалар, бақылау жұмыстары, өзіндік сынақ жұмыстары арқылы

Биология -тіршілікті жан-жақты зерттейтін жаратылыстану ғылымдарының кешенді бір саласы. Тірі организмдердің тарихи даму кезеңдері туралы түрлі көзқарастар бар. Тіршілік эволюциясында тірі организмдерге тән табиғи сұрыпталу, тұқымқуалаушылық және өзгергіштік қасиеттер басты рөл атқарады. Эволюция да тіршіліктің тарихи дамуы жасушаға дейінгі және жасушадан кейінгі процесі- қарапайымнан бірте- бірте күрделенуі жүйелі түрде берілген .

Биология ғылымында эволюция ұғымы уақыттың жылжуына байланысты организмдер дамуының бастапқы қалпынан біртіндеп өзгеріп, қандай да бір жаңа өзгерістің пайда болуын білдіреді. Бұл терминді биологияға алғаш рет 1677 ж М.Хейл енгізді.

Эволюциялық ілім тіршіліктің жалпы заңдылықтары мен қозғаушы күштерінің тарихи дамуын зерттейді, оның негізін ағылшын жаратылыс зерттеушісі Чарлз Дарвин салған.

Тірі табиғат туралы түрлі мағлұматтарды жинастырып, жүйеге келтіру Ежелгі Грекияның ғалым-философтары Аристотель, Теофраст, Гиппократ есімдерімен тығыз байланысты.Фалес тіршіліктің басы су, Анаксимен тіршілік басы ауа деп түсіндірді. Осы тұрғыда швед ғалымдарының, француз ғалымдарының эволюцияға қосқан үлесі зор болып саналады. Швед жаратылыс зерттеушісі Карл Линней органикалық дүниенің құрылыс ерекшеліктеріне сәйкес белгілі бір жүйеге келтірді. К.Линней өсімдіктер мен жануарларды топтастырып, ең алғашқы жүйеленім ғылымының негізін салды.

XIX ғасырда көптеген ғылым салаларында іргелі жаңалықтар ашылды. Француз ғалымы П.Лаплас И Канттың Күн жүйесінің дамуы туралы теориясын математика тұрғысынан дәлелдеп берді. Биологияда ғылымында органикалық дүние эволюциясының негізін салған ағылшынның ұлы жаратылыс зерттеушісі Ч.Дарвин. Ч.Дарвин өзгергіштік, табиғи сұрыпталу, тіршілік үшін күрес эволюциясының негізгі факторы екендігін және адамның төменгі сатыдағы жануарлардан шыққандығын дәлелдеді. Еңбектері: "табиғи сұрыпталу" , "Түрлердің пайда болуы" , Үй жануарлары", " Жыныстық сұрыпталу", "Құрттар" және т.б. Тарихи даму эволюциясының 3 факторын анықтады. Олар : тұқымқуалайтын өзгергіштік , тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыпталу.

Микроэволюция процесі-популяцияларда әртүрлі эволюциялық факторлардың әсерінен болатын ең қарапайым құбылыс. Бұл кезде қысқа уақыт аралығында бірнеше ұрпақтар бойы гендердің жиілігі өзгеріске ұшырап, бұрын байқалмаған жаңа белгілер мен қасиеттер пайда болады. Микроэволюция эволюциялық процестің ең бастапқы кезеңі болып саналады. 1927 жылы орыс генетигі Ю.А. Филипченко эволюциялық процесті микроэволюция және макроэволюция деп екі топқа бөлді.

Микроэволюция процесі тек мутациялық өзгерістер арқылы жүзеге асады. Мутациялық өзгергіштіктің нәтижесінде табиғи сұрыпталу арқылы жеке дараларда жаңа белгілер пайда болады.

Түртүзілу (3сағат)

XX ғасырдың 20- жылдары орыс ғалымдары С.С Четвериков (1880-1959) және И.И. Шмальгаузен (1884- 1963) эволюциялық процестерде мутациялық өзгергіштіктің негізгі рөл атқаратындығын дәлелдеп берді. Табиғатта даралар санының жылдан жылға, ұрпақтан- ұрпаққа өзгермей қалатын бірде -бір түр кездеспейді. Барлық популяциялардың шекарасы, ондағы тіршілік ететін даралар саны үнемі өзгеріп отырады. Белгілі бір жағдайда организмдердің жеке топтарының бейімделушілігі жаңа түрлердің түзілуіне әсер етеді. Түртүзілудің екі жолы бар: географиялық түртүзілу және экологиялық түртүзілу.

Ч.Дарвин тіршілік үшін үшін күрестің 3 тобын ажыратты.

1. Түрішілік күрес немесе бәсекелестік күрес бір түрге жататын даралар арасында қорек, кеңістік, жұп құру, ж.б. жағдайлар үшін жүреді. Түрішілік күрес кезінде жеке даралардың өсімталдығы төмендеп, даралардың біразы тіршілігін жояды.

2. Түраралық күрес әртүрлі түрге жататын популяциялар арасында жүреді. Мысалы, жыртқыш пен жемтік, паразит пен иесі, өсімдік пен жануар, т.б.

3.Қолайсыз жағдайлармен күрес - көбіне орта жағдайларында болатын өзгерістер кезінде айқын байқалады.

Қорыта айтқанда, тіршілік үшін күрес нәтижесінде табиғи орта жағдайларына бейімделе алған жеке даралар ғана тіршілігін эалғастыра алады.

Палеонтология, салыстырмалы анатомия, салыстырмалы эмбриология, жүйеленім және т.б. биология ғылымдарының жетістіктері табиғатта болатын эволюциялық заңдылықтарды нақтылай түсуге септігін тигізуде.

Дивергенция, конвергенция, параллелизм тірі организмдердің жеке жүйелік топтарының эволюция заңдылықтары деп аталады.

Макроэволюция (3сағат)

Макроэволюция - ірі жүйелік топтардың (туыс, тұқымдас, отряд ) қалыптасу процесі.

Макроэволюция - түрден жоғары деңгейде тұратын ірі жүйелік топтардың пайда болуы мен олардың қалыптасу бағыттарын және заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Макроэволюция жалпы тарихи тұрғыдан тірі организмдерде жүретін эволюциялық бағыттарды, эволюциялық ережелерді және эволюциялық заңдылықтарды қарастырады.

Күтілетін нәтиже:

- Оқушылардың ізденістік дағдыларын жетілдіріп пәнге қызығушылығын арттырады.

- Оқушылар мүмкін болғанша зерттеу жұмыстарына қатысады.

Күтілетін нәтиже

Оқушы жасай алады

-білімді проблема бойынша актуалдандыру

-проблема туралы өз білімін ұсыну;-проблеманың сызбасын көрнекілікпен көрсете білу;

-ұсынылған проблема бойынша толыққанды түйіндеме жасау;

-таным әрекеті процесінде қарым-қатынас шеберлігі;

Мысалы:

эволюционист

Күтілетін нәтиже

Оқушы жасай алады:

-оқылып жатқан проблема бойынша білімін өзектендіру;

-салыстырып отырған түсінік пен құбылыстың ортақ және жеке ерекшеліктерін анықтау,белгілеу;

-өз ойларын талдау және сараптау ;

-ойлау логикасын дамыту;

-таным әрекеті процесінде қарым-қатынас шеберлігі

Мысалы:оқушылар өздері оқыған тақырыптан сұрақтар қояды.

1. Макроэволюция қандай мағынаны білдіреді?

2. 1927 жылы өз үлесін қоса білген ғалым кім?

3. Палеонтологиялық дәлелдемелерде тірі ағзалардың қандай заттары табылды?

4. Салыстырмалы эмбриологиялық дәлелдемелердің нәтижесі қандай болды?

5. Гомологтік және аналогтік мүшелер дегеніміз не?

Күтілетін нәтиже:

Оқушы жасай алады:

-өз бетінше ойлап,ақпаратты меңгере алады;

-мәтінмен өз бетінше жұмыс жасау дағдысы дамиды;

-ақпаратпен ықыласты жұмыс жасайды;

-мәтінге сұрақ қою, белгілеу,тұжырамдау;

4. Биологиялық прогрес тақырыбы"Эссе " немесе "Еркін жазу әдісі"

Күтілетін нәтиже:

-оқыған мәлімет бойынша өз ойларын талдау жасай алады.

-проблема бойынша өз көзқарасын рефлексия жасай алады.

-қсынылған проблема бойынша өз көзқарастарын шығармашылық тұрғыдан көрсете алады.

Мысалы: тақырыбы: "Болашақта эволюция қандай деңгейге дейін жоғарлауы керек"осы тақырыпқа шағын шығарма жазу керек. Бұл негізінен "Эволюция " тақырыбына арналған.

Күтілетін нәтиже:

-өз жұмысын сыныптастарымен талқылау,мейлінше тереңірек жасау;

-таным әрекеті үдерісінде қарым-қатынас шеберлігі;

Мысалы:кез-келген жұмысты жазып болғаннан соң тақтаның алдына үстел қойылады да,оған оқушы барып отырады, өзінің орындаған жұмысын талдайды. Кейде оқушылар автор орындығында отырған оқушыға сұрақтар қояды. 1. Организмдердің бейімділігі дегеніміз не?

2Бейімделу сипатына қарай нешеге бөлінеді? т.б.

Күтілетін нәтиже:

-оқылған ақпарат туралы өз түсінігін қадағалау;

-ойлаудың іске асуын белгілеп отыру;

-бұрыннан таныс мәліметті жаңа мәліметпен ұштастыру;

-мәтін мен оқылған проблемаға сұрақ қою, тұжырымдау;

Мысалы: " Эволюцияның негізгі заңдылықтары" тақырыбы бойынша конвергенция, дивергенция, параллелизм ұғымдарын білу және оларды өзара байланыстыру.

7. "Ждигсо" әдісі

Күтілетін нәтиже:

-мәтінді өз бетінше талдайды;

- топтық жұмысқа ұмтылады;

- тапсырманы қорғауға үйренеді;

- жаңа тақырыптың ерекшелігін өз бетінше анықтай алады;

-еркін сөйлеуге үйренеді;

Мысалы: Макроэволюция тақырыбын 3 немесе 2 топқа бөлу арқылы "джигсо" әдісін пайдалануға болады.

8. Инсерт әдісі бойынша оқушылармен кері байланысқа түсуге болады. Мысалы: Тірішілік үшін күрес тарауы бойынша мен білемін; мен бүгін үйрендім; Мен әді де білгім келеді деп өз ойларын айтып, жазып шығады.


Сабақ барысында қолданылған тапсырмалар

I Дарвинизм тарауына арлалған сұрақтар (Сын тұрғысынан ойлау)

1. 
   Ч.Дарвиннің 1868 жылы шыққан еңбегі қалай аталады?
   
2. 
   Ч.Дарвин сұрыптаудың неше түрін анықтады?
   
3. 
   Табиғи сұрыпталу дегеніміз не ?
   
4. 
   Ч.Дарвиннің 1859жылы шыққан еңбегі?
   
5. 
   Ч.Дарвин Галапагос аралынан күрделігүлділер тұқымдасының неше түрін анықтады?
   
6. 
   Ч.Дарвин қай жылы, және қай қалада дүниеге келді?
   
7. 
   Ч.Дарвин қай жылы саяхатқа және қандай кемемен шығады?
   
8. 
   «Адамның шығу тегі атты еңбегі қай жылы жарық көрді?
   
9. 
   Әдістемелік сұрыптау дегеніміз не?
   
10. 
    Мақсатсыз сұрыптау дегеніміз не?
    
11. 
    Ж.Б.Ломарктың эволюциялық теориясы?
    
12. 
    К.Линнейдің эволюциялық ілімі?
    

1билет

2билет

3билет

4билет

5билет

Биологиялық диктант

Түр деңгейін қарастыратын ғылым саласын ........... деп атаймыз.

1925 жылы Северцов эволюция бағыттарын .............. және ............ деп бөлді.

Ароморфоз ды басқаша ......... деп атайды.

.................. –биологиялық құрылым деңгейін күрделендірмей, өзгертпей тірішілік етуінің бейімделушілікті айтамыз.

.......... –қарапайымдану кері кету процесі.
III Организмдердің бейімділігі тақырыбында қолданылған дидактикалық материалдар (Оқудағы жаңа әдіс -тәсілдер)

1тапсырма

Сәйкестендіру тесті

2тапсырма

Биологиялық диктант

1. Бейімделушіліктің ............. түрі бар.

2.Бүркеніш рең - ........... ашық жерде тіршілік ететін организмдердің жауынан қорғануы үшін қажет болып табылады.

3.Қызыл орденді көбелектер, көгілдір қанатты шегірткелер, қосаяқтылар бұлардың барлығы -------- реңге жатады.

4.Еліктеуші реңге теңіз атбасбалығы мен .......... дене пішіндері балдырға ұқсайды.

5. «Түйсік- сезім әрекеттері» деген ұғым қазіргі кезде сирек қолданылып, оның орныныа «........ .... ...» деген ұғым жиі айтылады.

Келтірілген мысалдар бүркеніш реңнің қай түріне жататынын әрқайсысының тұсына белгілеңдер

СҚ- сақтандырушы; ҚЗ- қызықтырушы ҚТ- қауіп төндіруші ЕК- еліктеуші

1. 
   Ханқыз қоңызы 5.Непентөс (жәндікқоректі өсімдік)
   
2. 
   Орденді көбелек 6. Оқпан
   
3. 
   Қарақоңыз (жағымсыз иісті) 7.Қырғауылдың қоразы
   
4. 
   Атбасбалық 8.Дәуіт
   

1. Макроэволюция дегеніміз не?

2.В.О.Ковалевскийдің қосқан үлесі қандай?

3.Жылқылардың негізгі төрт кезеңі?

4.Филегенетикалық қатар дегеніміз не?

5.Биолгенетикалық заң ұғымын қалай түсінесің?

Палеонтология, эмбриология,гомологтің мүше, аналогтік мүше,биологиялық прогресс, биологиялық регресс,морфофизиологиялық проресс,дегенерация, микроэволюция, популяция.

1842-1883; 54-58млн.; 1792-1876; XIX ғасырдың екінші жартысы; 1925; 1884-1963, 27-28˚С

Табыс критерийі

2. Мұхамбетжанов К «Генетика және селекция негіздері.» Алматы,Санат.1996 ж

3.Берсімбаев Р.І.Мұхамбетжанов К.Қ. «Генетика» Алматы, Қазақ университеті 2002ж

4.Мұхамбетжанов К.Қ. Далабаев Б.А. Өтешов Г.А. «Генетикадан практикалық сабақтар». Алматы,Ғылым 2003 ж.

5.Уотсон Дж. «Молекулярная биология гена». М, 1978 год.

6.Қ.М. Мұхаметжанов, А.Б. Бихалиев «Молекулалық биология мен генетикалық инженерия», Қарағанды-1991 жыл.

7.С.Ж. Стамбеков, «Эволюция», Алматы «Ана-тілі» 1993 жыл.

8.Мұхит Нұрышев «Гисталогия және эмбриология негіздері», Алматы «Қарасай» 2007 жыл.

9.Т.С.Сейтембетов, Б.И. Төлеуов, А.Ж. Сейтембетова, «Биологиялық химия» Қарағанды-2007 жыл.

10. Р.У. Берсімбаев, Қ.К. Мұхаметжанов «Жалпы және молекулалық генетика». Алматы «Қазақ университеті» 2005 жыл.

12.М.Досмұханова "Оқытудың үшөлшемді әдістемелік жүйесі" Алматы 2015ж

13. Р.Сәтімбеков, А.Кулбекова, З.Омарова "Эволюциялық үрдістердің басты бағыттары мен жолдары" Алаты 2013ж

14.Н. Лемеза. Биология в экзаменных вопросах и от-х для абитурентов, репетиторов, учителей СПБ. Виктория пмос, 2012, 496с

15. Биология. Оқу-әдістемелік құрал. Қ.Р.Білім және ғылым министрлігі. Ұлттық тестілеу орталығы

16."Тиімді тәсілдер".// Биология және салауаттылық негізі, ғылыми -педагогикалық жұрнал №2 ,2011ж

17. .«Адам денесі» суретті анықтамалық. Организмнің құрылысы, қызметтері және аурулары. Тони Смит редакциясы. Алматы кітап 2006

18. Мұхамбетжанов К «Генетика және селекция негіздері.» Алматы,Санат.1996 ж

19.Берсімбаев Р.І.Мұхамбетжанов К.Қ. «Генетика» Алматы, Қазақ университеті 2002ж

20."Электронды оқулықтардың тиімділігі" // Биология және салауаттылық журналы №1 2014ж

2.”Биолог анықтамалығы” журналы

4.Биологияны оқыту әдістемесі

Авт: Б.М.Тәжіғұлова, Д.Е.Мусина Ақтөбе,2006

5. Мұсылман күнтізбесі.Алматы.2004.

6.«Адам денесі» суретті анықтамалық. Организмнің құрылысы, қызметтері және аурулары. Тони Смит редакциясы. Алматы кітап 2006

7. Мұхамбетжанов К «Генетика және селекция негіздері.» Алматы,Санат.1996 ж

8.Берсімбаев Р.І.Мұхамбетжанов К.Қ. «Генетика» Алматы, Қазақ университеті 2002ж

9.Мұхамбетжанов К.Қ. Далабаев Б.А. Өтешов Г.А. «Генетикадан практикалық сабақтар». Алматы,Ғылым 2003 ж.

10.Уотсон Дж. «Молекулярная биология гена». М, 1978 год.

11.Қ.М. Мұхаметжанов, А.Б. Бихалиев «Молекулалық биология мен генетикалық инженерия», Қарағанды-1991 жыл

12.С.Ж. Стамбеков, «Жалпы генетика», Алматы «Ана-тілі» 1993 жыл

13.Мұхит Нұрышев «Гисталогия және эмбриология негіздері», Алматы «Қарасай» 2007 жыл.

14.Т.С.Сейтембетов, Б.И. Төлеуов, А.Ж. Сейтембетова, «Биологиялық химия» Қарағанды-2007 жыл.

15. Р.У. Берсімбаев, Қ.К. Мұхаметжанов «Жалпы және молекулалық генетика». Алматы «Қазақ университеті» 2005 жыл.

16. «Биолог анықтамалығы» журналы

17.М.Досмұханова "Оқытудың үшөлшемді әдістемелік жүйесі" Алматы 2015ж

18. Р.Сәтімбеков, А.Кулбекова, З.Омарова "Эволюциялық үрдістердің басты бағыттары мен жолдары" Алаты 2013ж