Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

жүктеу 5,88 Mb.

бет	15/24
Дата	14.05.2018
өлшемі	5,88 Mb.
	#13071

1 ... 11 12 13 14 15 16 17 18 ... 24

1950-2000 жылдардағы БСО мен БӘ жиі қолданыстағы сөздермен қамтылуы.

Жиілік сөздіктер	N	L	1-500	1-500	1-1000	1-2000	1-3000
1. Балалар әдебиеті	97260	1106 8	25,1	47,5 4	59,4 1	72,04	80,00
2. 50 ж. БСО	185961	1029 8	38, 5¹5	66,1 7	77,57	87,07	91.38
3. 70 ж. БСО	241984	1228 1	41,8 7	70,5	83,29	88,76	90,08
4. 90 ж. БСО	226374	1281 3	39,4 1	68,1 1	79,51	84,17	91,12
5. 2000ж.БСО	386965	1386 9	38,6 2	70,8 4	81,63	82,61	93,33
6. Абай жолы (1-4 т.)¹	465591	1718 8	39,2 0	68,0 2	71,55	79,92	84,00
7. Газеттер(публ и-цистикалық)	146764	1242 3	31,4 0	59,7 4	72,85	83,88	88,88
8. Өзбек көркем' әдебиеті	95550	8052	44,8 1	68,1 8	77,83	^—
9. Өзбек тіліндегі газетгер	209485	1299 6	35,1 9	62,9 8	75,14	85,47	^—
10. Орыс әдебиеті (Пушкин)	544777	2119 7	■		70,00
11. Орысша сөздік (Засорина, 1966)	120843	1420 6	28,8 9	47,6 1	58,00	69,01	76,50

Егер 1000-ға дейінгі аумақта БӘ жиі кездесетін лексикалық бірліктер мәтіннің 59% үлесін қамтыса , 50 жылдардағы оқулықтарда 78%, 70 жылдардағы оқулықтарда 83%, 90 жылдардағы оқулықтарында 79% 2000 жылдардағы оқулықтарда 82%, өзбек тілінде 68% үлесті қамтыса, ал флективті орыс тілінде бұл аумақтағы лексикалық бірліктөр мәтіннің 58%-ын құрал, агглютинативті тілдердің көрсеткіштеріке шамалас деңгейден көрінеді. Бұл жерде мәтіннің сөзбен қамтылуындағы айырмашылық тілдердің типтік белгілеріне қарай емес, стилі мен тақырыптық

22

айырмашылықтарына байланысты. Мысалы, 50ж.және 70ж. Мектеп оқулықтарына қарағанда сөздік қоры бай БӘ бұл аумақтағы лексикалық бірліктермен қамтылуы өте төмен (59,41 %). Бұған керісінше, онымен салыстырғанда сөздік қоры жұтаңдау болып келетін 1950-2000ж.ж. БСО мәтіндері жиі кездесетін сөздермен қамтылудың өте жоғары дәрежесін көрсетеді (78%-83%).

2. Барлық тілдер бойынша алынған мәтіндердің жілік сөздіктері түрлі аумақтар бойынша сөзбен қамтылудың шамамен алғанда бірдей дәрежедегі өсу қарқынын байқатты. Қазіргі таңдағы статистикалық ақпараттың тәжірибесі мәтіннің статисикалық құрылымы жайында алынған нәтижелерді дәлелді түрде бағалауға мүмкіндік беретін көптеген әдістерге бай екені белгілі.

Әдетте статистикалық құрылымы ретінде мәтіндегі сөздер саны мен олардың мәтінде көрінетін жиілігі арасындағы қарым-қатынасты айтатыны белгілі. Мәтіннің статистикалық құрылымының моделі ретінде сөздік тізіміндегі сөздің рангісі мен оның жиілігі арасында кері тәуелділік қалыптасатын жиілік сөздіктерді санауымызға болады. Аталған тәуелділікті дәлелдеу бағытындағы зерттөудің бастыларының бірі - Эсту-Ципф-Мандельброт заңы. Бұл заңның негізін қалаушы француз ғалымы Эсту 1916 жылы стенографияны жетілдірумен айналысу барысында ранг-жиілік тәуелділігін байқады. Кейінрек бұл заң ЦИПФ, Мандельброт тағы басқа ғалымдармен дәлелденіп, толықтырылып "Эсту-Ципф-

Мандельброт заңы" деген атқа ие болды.

Рангіден заң параметрінің функциональды тәуелділігін анықтау міндеті В.Калинин мен Э.Макаев еңбектерінде шешімін тапты. Бұл заң сөздің жиілігі мен жиілік тізіміндегі оның рангісі арасында кему жиілігі бойынша байланысты қалыптастырады және берілген рангі бойынша мәтіннен кездойсоқ алынған сөздің пайда болу ықтималдығын шамалап есептеуге мүмкіндік береді, яғни, сөз бен оның берілген реттік нөмірі арасындағы пропорцияны анықтауға жағдай жасайды. Заңның параметрлерін есептеу Ғі=І\ІК(і+р)~⁷формуласымен өрнектеледі, мұндағы Ғ¹ - тізімдегі сөздің (сөз формасының) абсолютті жиілігі, і -тізімдегі сөзфрдің (с/ф) реттік нөмірі, N - сөз қолданыстармен алғандағы таңдама көлемі; к,р,ү - заңның параметрлері.

К,р,ү - шамаларының тұрақты мәндерін анықтау арқылы зерттеуімізде БСО мен БӘ сөздердің қолданылу жиілігін оның рангісі бойынша және кері тәуелділік бойынша анықтап, оқулық мәтіндері мен БӘ статистикалық құрылымының ерекшеліктерін айқындадық. Ципф заңының параметрін (К) мына формулалармен анықтауға болады

К= Ітіп Fi /N

Мұндағы Ғі, — сөздің абсолютті жиілігі, i_min минималды ранг, N - таңдама көлемі. Мандельброт заңының параметрін (ү)мына формула бойынша анықтауға болады:

ү = i_max/ Fi m

24

Мұндағы Ғ^ - сөздің абсалютті жиілігі, осы жиіліктеп сөздердің (сөз формаларының) саны, I - максималды ранг. Параметрлерді есептеу Ғі = NK (і+р)^ү формуласы бойынша ЭЕМ-да іске асырылды.

	50 ж.	БСС	) мәтіндерінің жиілік		құрылымы.
Сөз	f	"¹	№ қ/с	Сөз		ғ₁
1. ол-м	3609		26	жат-е		751
2. де-е	3374		27	жаттығу-з		749
3. Бол-е	3142		28	ал-ш		747
4. да-ш	2301		29	қандай-м		747
5. Бір-а	2024		30	кет-е		742
6. бала-з	1769		31	ме-ш		742
7. е-е	1510		32	және -ш		726
8. Кел-е	1462		33	жаз-е		720
9. неше-м	1371		34	бар-е		717
10. Күн-з	1270		35	екі-а		710
11. ал-е	1256		36	үй-з		710
12. Сез-е	1120		37	екінші-а		684
13. тур-е	1124		38	ағаш-з		654
14. бар-д	1066		39	қой-е		647
15. не-м	1007		40	қара-е		615
16. бер-е	954		41	су-з		615
17. жүр-е	945		42	мына-м		601
18. біз-м	934		43	сан-з		596
19. бұл-м	902		44	жер-з		596
20. мен-м	870		45	оқы-с		596
21. сал-е	818		46	үшін-ш		584
22. айт-е	802		47	көр-а		580
23. шық-е	801		48	сал-е		563
24. де-ш	779		49	керек-ш		544
25. өз-м	760		50	жол-з		539

Онда жоғарыдағыдай ранг-жиілік тәуелділігінің кестесі берілді.

Бұл кестелер 50,70 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндерінің статистикалық құрылымын сипаттайтын негізгі кестелер

болып табылады. Эсту-Ципф-Мандельброт заңының параметрлерін салыстыру 50-70 жылдардағы салыстырмалы түрдегі ұқсастықтарды анықтауға мүмкіндік береді.

70- ж. БСО мәтіндерінің жиілік сөздіктері бойынша құрылымынан үзінді

Сөз	Ғі	№ қ/с	Сөз	Ғі
1. ол-м	4982	26	неше-м	1125
2. бол-е	3736	27	де-ш	1102
3. де-е	2935	28	қал-е	'1083
4. бір-а	2188	29	қой-е	1075
5. е-е	2029	30	не-м	1072
6. сан-з	1965	31	ал-е	1033
7. шығар-е	1804	32	жүр-е	997
8. жаз-е	1798	33	біз-м	972
9. сөз-з	1707	34	мен-ш	970
10. кел-е	1705	35	екі-а	964
11. да-ш	1681	36	осы-м	926
12. және-ш	1677	37	оқы-е	922
13. бала-з	1445	38	сол-м	893
14. түр-е	1423	39	қандай-м	863
15. шық-е	1400	40	қанша-м	832
16. жаттығу-з	1315	41	ескінші-а	831
17. күн-з	1269	42	су-з	820
18. жер-з	1263	43	кет-е	792
19. бар-д	1250	44	екінші-а	787
20. бұл-м	1249	45	көр-е	792
21. бер-е	1208	46	үй-з	768
22. қара-с	1185	47	әр-м	744
23. айт-е	1162	48	сөйлем-з	729
24. мен-н	1154	49	отыр-е	728
25. өз-м	1145	50	ал-ш	691

Кестелерден көрінгендей, таңдама көлемі 185961 сөз ріданыс, 10298 сөзді қамтитын 50 жылдардағы БСО жиілігі ең жоғары ол, неше, не, біз, бұл, мен, өз, қандай, мына есімдіктері барлық таңдаманың 28, 20%-ын қамтитын 52448

сөз қолданыстағы реестрдің ең жоғарғы жағына орналасқан 50 сөздің 20,58%-ын қамтыса, етістіктердің ішінде де, бол, е, кел, ал, тұр, бер, жүр, қал, айт, шық, жат, кет, жаз, бар, қой, қара, оқы, көр, сал тұрғысындағы жиі қолданыстар 42,19%-ын, зат есімдердің ішінде күн, сөз, жалығу, үй, ағаш, су, сан, жер, жол тұлғасындағы жиі қолданыстар 13,05%-ын қамтиды. Көмекші сөздердің ішінде ең жиі қолданылатындары де, ал мен, және, үшін, керек шылаулары 12,24%-ын қамтыған. Ал бар атты Әртарап мағынаны білдіретін сөз 2,03%-ын алып тұр.

Бұл мысалдар арқылы 50 жылдардағы оқулық мәтіндерінің құрылымындағы берілген жиіліктегі сөз бөн оның рангісі арасындағы пропорцияны көреміз. Осы кестемен салыстыру мақсатында 70 жылдардағы оқулықтардың мәтіндеріндегі ең жиі қолданыстағы 50 сөзді алып, оларды жиілігі бойынша орналастырсақ, олардың жиілік қурылымындағы мынадай ерекшеліктерді байқаймыз:

Таңдама көлемі 241984 сөз қолданыс, 12281 сөзге тең 70 жылдардағы оқулық мәтіндеріндегі барлық сөздіктің 27,74%-ын қамтитын 67136 сөз қолданысқа тең 50 сөздің 22,17%-ын ол, мен, бұл, өз, неше, не, біз, осы, сол, қандай, қанша, әр есімдіктері, 39,21 %-ын бол, де, е, шығар, жаз, кел, тұр, шық, бер, айт, қал, қой, ал, жүр, оқы, кет, көр, отыр, етістіктері, 18,04%-ын сан, сөз, бала, жаттығу, күн, жер, есеп, су, үй, сөйлем секілді зат есімдер құраса, қалған 9,11%-ын да, және , де, мен, ал шылаулары, 5,86%-ын бір, екі, екінші сан есімдері, 5,86%-ын Өртарап мағынаны білдіретін бар сөз құрайды. Бұл

мысалдар 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің лексикалық бірліктермен қамтылуындағы өзіндік ерекшелігін көрсетеді.

Демек, өзге сөз таптарына қарағанда өмірдің түрлі саласындағы қат-қабат қолданысы айқын білінетін етістіктер алғашқы орында тұрса, баланың алғашқы сөйлеу әрекетіндегі негізгі сөздік қорын құрайтын есімдіктер одан кейінгі екінші орында, ал жалпы мәтіннің көлемі бойынша сөз қолданыс жөнінен алғашқы орындағы зат есімдер келтірілген үзіндіде үшінші орында тұр.

Өйткені, етістіктер лексика-семантикалық ерекшелігі жағынан, түбір тұлғасы мен оған үстелетін грамматикаліьіқ категорияларының қат-қабаттағы жағынан өте күрделі сөз тобының бірі. Енді осы лексикалық спектордың кестесін келтірейік

БӘ мәтіндерінің жиілік сөздіктері бойынша құрылымынан

үзінді.

Сөз	Ғі	№ қ/с	Сөз	Ғі
1. бол-е	1786	26	айт-е	389
2. сөз-з	1769	27	шық-е	374
3. де-ш	1702	28	көз-з	369
4. ол-м	1278	29	Отыр-е	362
5. бір-а	1231	30	Қара-е	350
6. кел-е	1107	31	Біл-е	337
7. да-ш	1028	32	өт-е	336
8. ал-е	1011	33		329
9. е-е	920	34	бер-е	326
10. тур-е	752	35	бар-д	320
11. де-ш	728	36	не-м	315
12. мен-м	700	37	он-а	311
13. жүр-е	597	38	мен-ш	304
14. өз-м	596	39	бас-з	291

15. күн-з	592	40	адам-з	289
16. бұл-м	536	41	ат-з	282
17. сол-м	514	42	біз-м	278
18. бар-е	468	43	алд-к	274
19. жер-з	467	44	Көп-д	173
20. көр-е	439	45	Көл-з	268
21. жат-е	436	46	ғой-ш	267
22. барынша-ү	411	47	Қой-е	266
23. кет-ө	399	48	Сал-е	250
24. осы-м	396	49	Соң-ш	250
25. жоқ-д	391	50	Жыл-з	247

Осы оқулықтардың мәліметтерін БӘ мәтіндерінің жиілік құрылымын көрейік. БӘ еңжиі қолданылатыфн 27901 сөз н;олданыстағы лексикалық бірліктердің ішінде таңдаманың 26,68%-ын алатын 50 сөздің 7,3%-ын ол, мен, өз, бұл, сол, ссы, не. біз есімдіктері қамтыса, 45,14%-ын бол, кел, ал, е, тур, жүр, бар, де, көр, жат, кет, айт, шық, отыр, қара, біл, өт, бер, қой, сал етістіктері, 15,33%-ын де, да, мен, ғой, соң шылаулары, 17,57%-ын сөз,күн, жер, көз, үй, бас, адам, ат, көл, жыл секілді зат есімдер, 5,52%-ын жоқ,бар,көп сөздері, 0,98%-ын алд көмекші есімі, 1,47%-ын барынша үстеуі қамтиды.

50 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен абсалютті жиілік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі.

Абсалютті ЖИІЛІК (Ғі)	Қатар саны (ранг)	Абсалютті жиілік	Қатар саны (ранг)	Абсал жиілік^) ютті	Қатар саны (ранг)	Абсалютті жиілік (Ғі)
CNJ	1	CNJ	1	CNJ	1	2
1. 3609	14	1066	27	749	40	615
2. 3374	15	1007	28	747	41	615

3. 3142	16	954	29	747	42	601
4. 3609	17	945	30	742	43	596
5 3374	18	934	31	742	44	596
6 3142	19	902	32	726	45	594
7 2301	20	870	33	720	46	584
8 2024	21	818	34	717	47	580
9 1769	22	802	35	710	48	563
10 1510	23	801	36	710	49	544
11 1462	24	779	37	684	50	539
12 1371	25	760	38	654
13 1270	26	751	39	647

Қарастырылған сапыстырулар нәтижесін тіліндегі жиілігі ең жоғары сөздердің ішінде табиғаттағы заттар мен қубылыстарды, олардың арасындағы байланыстарды және солардың жай-күйін білдіретін жіктеу есімдіктері, зат есімдер мен етістіктердің және көмекші сөздердің үлесі басым екенін көреміз. Осы категорияларды бір-бірімен байланыстыру арқылы оқушылардың тілінде грамматикалық ерекшеліктер дамып, қалыптасады. Оқулық мәтіндеріндегі жоғары жиілікте қолданылған осы лексикалық тұлғаларға талдау жасай отырып, болашақга оқулық мәтіндерін түзу барысында сирек қолданыстағы мағыналық қүндылығы жоғары сөздергө де назар аударылып, олардың танымдық маңызы, жаңа ұғым, түсініктерді берудегі мүмкіндігі ескерілсе дейміз.

Енді белгілі бір жиіліктегі сөз бен оның жиілік қурылымдағы реттік нөмірі, яғни рангісі арасындағы байланыстың бар - жоқтығын тексеріп көрейік: Жоғарыда көрсетілген 16-кестені түсінідіретін болсақ, 50 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігі мәліметтері бойынша мәтіннің жиілік

құрылымының үзіндісі (мұндағы) і - ранг, Ғі - абсалютті жиілік, мәтін көлемі N=185961; түбірісөздің көлемі L=10298; Ғтах=3609) рангі мен жиілік сөздік арасындағы белгілі бір тәуелділікті білдіреді.

70 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен абсалюттік жиііпік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі.

Қатар Саны (ранг)	Абсалютті ЖИІЛІК(Ғ-і)	Қатар саны (рані)	Абсалютті жиілік (Ғі)	Қатар саны (ранг)	Абсалютті жиілік (Ғі)	Қатар саны (рані)	Абсалютті жиіпік (Ғі)
1	2	1	2	1	2	1	2
1	4982	14	1423	27	1102	40	832
2	3736	15	1400	28	1083	41	831
3	2935	16	1315	29	1075	42	820
4	2188	17	1267	30	1072	43	792
5	2029	18	1263	31	1033	44	787
6	1965	19	1255	32	997	45	785
7	1804	20	1249	33	972	46	768
8	1798	21	1208	34	970	47	744
9	1707	22	1185	35	964	48	729
10	1705	23	1162	36	926	49	728
11	1681	24	1154	37	922	50	691
12	1677	25	1145	38	993
13	1445	26	1125	39	863

Яғни, сөздердің рангі өсуіне қарай, оның жиілігі кеми береді. Мысалы, 50 жылдардағы оқулықтарды ең төменгі рангіде жоғарғы жиіліктегі "ол" есімдігі тұр, Сол секілді 70 жылдардағы БСО ранг-жиілік тәуелділігінің кестесін салыстырсақ, мұнда да жоғарыда келтірілген сөздердің кему жиілігі бойынша орналасу реті мен оның жиілігі арасында кері

жүктеу 5,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 11 12 13 14 15 16 17 18 ... 24