8
9
1940 жылдың 10 қарашасында «Қазақ жазбасын
латын алфавитінен орыс графикасы негізінде жасалған
жаңа алфавитке көшіру туралы заң» қабылданды. Бұл
заңда әліппе 41 әріптен құралды.
Программистке: Мына кітаптардың беттері ашылып,
жазу жазылып жатқандай анимацияласаңыз!
І. Тапсырма: «Сөз тану».
Бұл жаттығу көне түрікше таңбаларды тануға
арналған.
Шарты: «Таңбаны жаттау» деген ұяшықты
басқанда, сұрақтар жазылу керек. Берілген тапсырманы
алфавиттен дұрыс орындасаңыз, «Жауап» деген ұяшыққа
таңба түседі. Таңба ұяшыққа өзі түседі. Енді «Тексер»
бастырмасын басқанда, жауабы жазылады.
Программистке: Пернетақтада тұрған латын
әріптерінің қасындағы көне түрікше таңбалар
анимацияланып, ұяшыққа түсу керек.
Жауап:
1. Сұрақ: «Білге» [
bilqe] деген сөздегі «
г» дыбысы
қалай таңбаланған?
Жауабы: «Білге» [
bilqe] деген сөздегі «
г» дыбысы
«
» болып таңбаланған.
2. Сұрақ: «Біз», «Боз» [biz],[boz] деген сөздегі «з»
дыбысы қалай таңбаланған?
Жауабы: «Біз»,«Боз» [biz],[boz] деген сөздегі «з» дыбысы
«
» болып таңбаланған.
3. Сұрақ: «Кісі» [kisi] деген сөздегі
«і» дыбысы қалай
таңбаланған?
Жауабы: «Кісі» [kisi] деген сөздегі
«і» дыбысы
«
»
болып таңбаланған.
4. Сұрақ: «Алып» [alip] деген сөздегі «
лы» дыбысы
қалай таңбаланған?
Жауабы: «Алып» [alip] деген сөздегі «
лы» дыбысы
«
» болып таңбаланған.
5. Сұрақ: «Деді» [tedi] деген сөздегі «
д» дыбысы қалай
таңбаланған?
Жауабы: «Деді» [tedi] деген сөздегі «
д» дыбысы «
»
болып таңбаланған.
6.
Сұрақ: «Аты» [ati] деген сөздегі «
Т» дыбысы қалай
таңбаланған?
Жауабы: «Аты» [ati] деген сөздегі «
Т» дыбысы «
»
болып таңбаланған.
7.
Сұрақ: «Қара» [qara] деген сөздегі «
р» дыбысы қалай
таңбаланған?
Жауабы: «Қара» [qara] деген сөздегі «
р» дыбысы «
»
болып таңбаланған.
8. Сұрақ: «Қыз» [qÏz] деген сөздегі «
қ» дыбысы қалай
таңбаланған?
Жауабы: «Қыз» [qÏz] деген сөздегі «
қ» дыбысы «
»
болып таңбаланған.
9. Сұрақ: «Елін» [elin] деген сөздегі «
л» дыбысы қалай
таңбаланған?
Жауабы: «Елін»
[elin] деген сөздегі «
л» дыбысы «
»
дыбысы болып таңбаланған.
Таңба жаттау
Тексер
10
11
10. Сұрақ: «Балбал» [balbal] деген сөздегі «б» дыбысы
қалай таңбаланған?
Жауабы: «Балбал» [balbal] деген сөздегі «б» дыбысы
«
» дыбысы болып таңбаланған.
ІІ. Тапсырма: «Тереңнен тартқан тамырын...»
Ежелгі түркі жазба ескерткіштері тілінің қазақ тіліне
өте ұқсастығын байқай отырып, төмендегі берілген
мәтінмен танысып, мағынасын анықтаңыз, жауабын
тексеріңіз:
1. Ол йереру барсар
Түрк будун өлтечісісен.
Жауабы:
Ол жерге барсаң,
Түркі халқы, сен өлімшісің...
Мазмұны:
Йер – жер, ол – ол, барсар – барсаң
2. Інім Күлтегін ер ат болты.
Жауабы:
Інім Күлтегін ер атанды.
Мазмұны:
інім – інім, ер – ер, ат болты – атанды.
3. Інім Күлтегін бірге сөзлешдіміз.
Жауабы:
Інім Күлтегінмен ақылдастық.
ІІІ. Тапсырма: «Этимологиялық сөздікті » пайдалана
отырып, латынша әліпбимен берілген екінші бағандағы
сөздердің қазақша баламасын өздеріңіз толтырыңыздар.
Жауабын салыстырып тексеріңіздер.
Диктор: Қазір де біз әңгіме етіп отырған Күлтегін, Білге
қаған мен Тоныкөк жырларындағы көптеген лексикалық
элементтер сол күйінде айтылады немесе лексикалық
тұлғасын сәл ғана өзгерткен. Олай болса, түркі тілдеріндегі
атаулардың сипаты мен мағыналарына тоқталып танысайық.
Программистке: Берілген сөздер қозғалыспен түсіріліп
отыратындай анимацияласаңыз.
«Артық болмас білгенің...»
Түрікше
Қазақша
Латынша әліпбимен
йегін
жиен
gelin
буйуруқ
бұйрық
guveu
йағы
жау
yenqe
оқ
оқ
oqul
біліг
білім
ata
торығ
торы
Ata yurdu
атлан
аттан
abla
йық
жық
sinil
тағ
тау
kardes
алтун
алтын
ini
көк
көк
apa
құт
құт, бақыт
baldyz
Жауабы: келін, күйеу, жеңге, ұл, ата, аталар сөзі, туған
үй, ошақ, үлкен әпке, кіші әпке, қарындас, іні, апа, балдыз.
ІV. Тапсырма: «Есіңе сақта!»
Мына Орхон жазуының мазмұны мен мағынасын есіңізге
сақтап, дәптерлеріңізге жазып алыңыздар.
Тәңірдей, тәңірден жаралған,
Түрік Білге қаған
Бұл шақта отырдым,
Сөзімді түгел естіңдер:
Бүкіл жеткіншегім, ұланым
Біріккен әулетім, халқым.
Оңымда шад, апа, бектер,
Солымда тархан, бұйрық бектер.
Тоғыз оғыз бектері, халқы,
Бұл сөзімді мұқият тыңда,
Терең ұқ!
Білге – ақылшы, данышпан, білікті. Қаған – хан. Шад,
апа, бектер – әскер басшылары. Шад оң мың әскерді
басқарған. Тоғыз оғыз – тайпаның аты.
