| Байырғы түбірлердің біразы -ы//-і аффиксімен күрделенген. Фактілерге қарағанда, бүл аффикс арқылы күрделенгең түбірлер есімдер тобынан да, етістік тобынан да табылады. -ы аффиксі арқылы күрделенген кейбір байырғы сөздерді талдап көрейік: жоры, көне түркі тілінде: "йор — объяснить, толковать", "жор-ы. Қазақ тіліндегі негіз байырғы түбірдің мағынасын сақтап қалған. Оқы, Радлов "Сөздігінде" — "оқу — звать, приглашать, кричать, петь, читать, учиться", ал мүның өзі: "оқ — крик, голос, слово" (т. II. ч. 2). Сөйтіп бүл жердегі түлғалық өзгерістерді былай көрсетуге болады: оқ-ы: оқы+у (г)>оқу. Әрине, бүйрық рай түлғасы туынды етістіктүлғасынан барып жасалған. Жасы етістігін қырғыз тіліндегі жоошу, жоошы сөздерімен (алдыңғысы — етістік, соңғысы — сын есім) салыстыруға болар еді. Осы салыстыруды занды деп қарасақ, онда қазақ тіліндегі жасы етістігі жуас сын есімімен тарихи түбірлес болып шығады. Бүлай салыстыруға дәлел — қырғыз тіліндегі варианттың созылыңқы дауыстымен, ал қазақ тіліндегі варианттың дифтонгімен айтылуы, ақыр соңьшда үшеуінің арасындағы семантикалық байланыс. Ірі Радлов "Сөздігінде"ф — гной... — ірі~ гаить, киснуть, испортиться" (т.І. ч.2). Алғашқы түбір қазақ тілінде дербес қолданылмайды, тек туынды етістік және сонан жасалған есім түлғалары ғана айтылады. -ы түлғалы етістіктердің ішінде таты (астың түзы татыды) етістігі назар аударады. Өйткені осы туьшды түбірмен қатар тат (астан тату) етістігі де айтылады. Түбірлердің әр түрлі түлғалануы деп қарау керек. Қазақ тілінде тат (тат басты), тат (астан тат), есім, етістік омоним түбірлері бар. Сонымен, түбірлердің дамуын оның тарихи өзгерісінен бөліп қарауға болмайды. Түбір сөз қүрамындағы фонетикалық өзгерістерді ескермей түрып, оның даму ерекшеліктерін білу мүмкін емес. Фонетикалық озгерістің нәтижесінде: а) кене түбір тарихи негіздің қүрамында ғана сақталады, ә) кене түбір дербес те, тарихи негіз қүрамында да қолданылуы мүмкін. Соңғы жағдайда бүкіл сез қүрамының кенеруіне байланысты оның дербес қолданылатын тарихи сыңарымен бірдейлігін салыстыра талдау арқылы ғана байқауға болады: б) кене түбірдің тарихи езгерісін анықтау үшін дыбыс өзгерістерінің түрлерін айқындау керек.
Түбірлердің фонетикалық сипатының өзгеруі тілдің даму барысында олардың кенеруіне себеп болады. Фонетикалық езгеріске үшырап, семантикалық жағынан кенерген түбірлер, кебіне, қосымшалармен біріккен түрде орнығып қалады. Мүндай негіздер екі түрлі. Кейде байырғы түбірі де, қосымша да ез дербстігін жоғалтқан, кейде түбір дербестігін жоғалтқанмен, қосымша қазір де актив немесе керісінше түбір дербестігін сақтаған, бірақ қосымша "өліге" айналып кеткен.
Тіліміздегі "есімдер" деп аталатын топқа жататын сездердің грамматикалық кластары тарихи даму түрғысынан бір-бірімен үштасып, байланысып жатады. Мысалы, зат есімнің жеке семантикалық топтарының қалыптасуы жайлы айтқанда дөл сондай түлғалы сын есімдер тобының қалыптасуына назардан тыс қалдыруға болмайды. Сондай-ақ, зат есімдер мен сын есімдер жайында оңгімелегенде солармен орайлас қолданылатын сан есімдер мен ссімдіктерге де соқпай кетуге болмайды. Бүлардың қазіргі тіліміздегі қызметі мен қолданыс жағынан ыңғайластығы олардың тарихи қалыптасу ерекшеліктерімен үштасып жатады.
Сөздердің грамматикалық кластарға жіктелуі сөйлем ішіңдегі мәні мен қызметіне байланысты болған құбылыс. Айталық, сөйлем қурамында үнемі бастауыш қызметінде жүмсалу, яғңи, айтылатын ойдың иесін білдіріп, басқа сөздерге төуелсіз қолданылу зат есімдердің дербес, тәуелсіз қолданылатын сез ретінде қалыптасуына мүмкіндік жасады. Акад. И. И. Мешанинов бүл турады: "Зат есім езінің сейлемде заттық мағынадағы мүше (бастауыш және толықтауыш) болуымен жіктеліп шықты" — дейді.1 Ал сол зат есімдермен іргелес, соларға бағынышты қолданылатын сын есімдердің сөз табы ретінде қалыптасуы туралы индоевропа тіддерінің материалдары негізінде акад. В. М. Жирмунский: "Грамматикалық жағынан түлғаланған сын есімдер категориясының қалыптасуы, яғни, есімдердің зат есімдер мен сын есімдерге жіктелуі, индоевропа тілдерінде салыстырмалы грамматика әдістері арқылы көрінеді", - дейді.2 Нақ осы түжырымды түркі тілдеріндегі, солардың бірі - қазақ тіліндегі зат есімдер мен сын есімдерге де қолдануға болады. Алтай тілдері тарихын зерттеушілер де сез таптарының қалыптасуы туралы осыған үқсас пікір айтады.3 Сонымен, есім сез таптарының грамматикалық класс ретінде қалыптасуы тек зат есімдер мен сын есімдер арасындағы байланыстан ғана көрінбейді, олардың басқа топтарының да аддыңғы екі топқа қатысынан байқалады.
Бұл айтылғандарға қоса акад. И. И. Мешаниновтың сөздердің атрибут (анықтауыш) мүше больш жүмсалуынан сын есімдер, пысықтауыш мүше ретінде жүмсалуынан — үстеу қалыптасты дейтін ескертпесін еске алу керек. Егер осы айтылғандардың бөрін қорытындылай келсек, есімдердің әрі грамматикалық класс болуымен бірге, лексикалық та топ екендігін, осы ерекшеліктердің өзі, айналып келгенде, олардың тарихи қалыптасуынан туғандығын кореміз.
Есім сөз таптарының ішінде оқшау түратыны — үстеулер. Үстеулер шығу теркіні, қалыптасу төсілі жағынан да өр қилы. Морфологиялық жағынан үстеулер бірде есім негізді болса, бірде етістік негізді болып отырады. Осындай әр түлғалылық оларды біршама кеш қалыптасқан грамматикалық класс деп қарауға мүмкіндік береді. Бүгінгі тілдегі көпшілік үстеу создердің қүрама болшектерге оңай ажырауы да соған дәлел.
Есімдердің бір тобы — сан есімдер түп негізі жағынан басқа сез таптарымен үштасып жататыны тіл білімінде әр кез айтылып келеді. Егер сандық үғымды білдіретін сөздердің қалыптасуы аналитикалық ойдың синтездеу дәрежесіне котерілуінің нәтижесі екенін еске алсақ, мүндай пікірдің дүрыстығы әсте талас туғызбайды.
Сонымен, есім сөз таптарының дамуы, тарихи өзгерісі олардың бірыңғай қалыптасуына алып келді. Есім сөз таптарын, оларға тән категориялар мен тәсілдерді тарихи түрғыдан қарастырғанда да осы ерекшелік ескерілуге тиіс болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
