Аза дебие ті 7 ар ма н

22
Ежел­гі­түр­кі­дәу­ірі­нің­қо­ғам­дық,­әде­би,­мә­де­ни­өмі­рін­жыр­ет­кен­ға­жай­ып­ес­керт­­­
кіш­тер­маз­мұ­ны­қан­дай?
ОР­ХОН­ЕНИ­СЕЙ­ЕС­КЕРТ­КІШТЕРІ
Ежел гі дәу ір әде бие ті VI–XV ға сыр лар ды қам тып, 
өз ішін де үш ке зең ге бө лі не ді:
1. 
VI–IX ға сыр ара лы ғын да ғы кө не түр кі әде би 
ес керт кіш те рі.
Бұл ға сыр лар да ғы кө не түр кі әде би
ес ке рт кіш те рі не Ор хон жаз ба ес ке рт кіш те рі – Күл-
те гін, Біл ге қа ған, То ны көк ту ра лы құл пы тас тар ға 
қа шап жа зыл ған жыр лар, сон дай-ақ «Оғыз-на ма» 
дас та ны, «Қор қыт ата кі та бы», әл-Фа ра би дің әде-
би ет са ла сын да ғы ең бек те рі кіреді.
2. 
Х–ХІІ ға сыр лар да ғы әде би ет. Ис лам дәу ірін де гі 
не ме се Қа ра ха нид тер дәу ірі әде бие ті. 
Бұл дәу ір де гі 
әде би ет, не гі зі нен, Қа ра ха нид тү рік те рі нің ті лін де 
жа зыл ған әде би ес ке рт кіш тер: Жүсіп Ба ла са ғұн-
ның «Құ дад ғу бі лік» («Құт ты бі лік») ат ты ди дак ти-
ка лық дас та ны, Махмұд Қаш қа ри дің « Диуа ни лұ-
ғат ат-тү рік» («Түр кі тіл де рі нің сөз ді гі»), Қожа Ах-
мет Иа сауи дің « Диуа ни хик мет» («Да на лық кі та-
бы») ат ты өлең дер жи на ғы, Ахмет Иүгі не ки дің 
«Хи ба тул-ха қай ық» («Ақи қат сыйы») жыр жинағы.
3. 
ХІІІ–ХV ға сыр лар да ғы әде би ет. Хо резм дәу ірі 
не ме се Ал тын Ор да дәу ірін де гі әде би ет. 
Атал ған 
дәу ір де гі ту ын ды лар – қып шақ диа лек ті сі не гі зін де 
жа зыл ған «Ко декс Ку ма ни кус» («Қып шақ ті лі нің 
сөз ді гі»), Хо рез ми дің «Му хаб бат-на ме», Дүр бек тің 
«Жү сіп – Зы ли ха», Са раидың «Гү лс тан бит-түр кі», 
Құ тып тың «Құс рау – Шы рын» дас тан да ры. Ду ла-
ти дың «Та ри хи Ра ши ди», Жа лай ри дың «Жа миат- 
тау арих», Ба быр дың «Ба быр-на ме» шы ғар ма ла ры.
Тү ркі қа ға на ты тұ сын да түр кі ті лі сол өл ке де гі не гіз гі 
тіл бол ды. Көне түркі жазуы бер тін ке ле тіл та ри хын да 
«ру на жа зуы» деп ата лып кет ті. «Ру на» – «рунь» сө зі 
«құ пия», «сы ры ашыл ма ған» де ген ұғым ды біл ді ре ді.
Қа зақ әде бие ті нің та ри хы ер те ден бас тала ды. Оның 
түп-төр кі ні «Ор хон-Ени сей жа зу ла ры» деп атала тын 
әде би-мә де ни ес ке рт кіш те жа тыр. Бұл әде би ес ке рт кіш 

жүктеу 7,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: