Аза дебие ті 7 ар ма н

26
Біл ге қа ған жө нін де; се гі зін ші топ та ма – осы ес ке рт кіш-
жыр ды жа зу ға се беп бол ған жайт тар ды ба ян дау ға 
ар нал ған.
Ежел гі түр кі поэ зия сы на тән дәс түр бой ын ша, 
осын дай әр бір топ та ма ның өзі мін дет ті түр де мы на дай 
үш бө лік тен тұ ра тын бол ған:
1) оқи ға ның бас та луы;
2) оқи ға же лі сі нің бір тін деп ұл ғая тү суі;
3) осы топ та ма да ай ты лу ға ти іс ті ой-пі кір дің түй іні.
«Күл те гін» жы ры ның Кі ші жа зу ын да ғы екін ші 
топ та ма ның ал ғаш қы үш жо лы – Біл ге қа ған ның түр кі 
хал қы на айт қан үн деу сө зі, одан кей ін гі төрт жол өлең-
де Түр кі қа ған ды ғы же рі нің ұлан-ғай ыр кең екен ді гі 
айтылған, одан кей ін гі екі жол осы топ та ма ның түй іні – 
түр кі елі нің же рі мол, ал хал қының көп екен ді гін ба ян-
дау ға ар нал ған. «Күл те гін» жы ры ның Үл кен жа зуы кө-
ле мі жа ғы нан 428 өлең жо лы нан тұ ра ды (құл пы тас та ғы 
ру на лық жа зу бой ын ша есеп те ген де 53 қа тар). Бұл жыр 
дер бес ал ты хи каядан, яғ ни, ал ты оқи ға дан құ рал ған. Бі-
рін ші хи кая – түр кі хал қы ның ұлы ата-ба ба ла ры ту ра лы; 
екін ші хи кая – түр кі лер ді таб ғаш тар дың ба ғын ды рып 
ал ға ны жө нін де; үшін ші хи кая – Ел те ріс қа ған ды си пат-
тау ға ар нал ған; төр тін ші хи кая – Қа па ған қа ған ту ра лы; 
бе сін ші хи кая – Біл ге қа ған жай лы; ал тын шы хи кая –
Күл те гін ту ра лы.
«Күл те гін» жы ры (Үл кен жа зу) жер мен көк тің 
ж ән е адам ба ла сы ның жа ра луы ту ра лы фи ло со фия-
лық тол ғау дан бас тала ды (би ік те Көк тә ңі рі, тө мен де 
қа ра жер жа рал ған да, еке уі нің ара сын да адам ба ла сы 
жаралған). Бұ дан кей ін бү кіл адам зат ба ла сы на Біл ге 
қаған мен Күл те гін ба тыр дың ата-ба ба ла рының би лік 
жүр гіз ге ні, тү гел түр кі нің ба сын қо сып, қу ат ты мем ле-
кет ор нат қан Бу мын қа ған мен Ел те ріс қа ған ма дақ-
тала ды. «Күл те гін» жы ры ның ав то ры Түр кі қа ған ды-
ғы ның бүкіл әлем ді ау зы на қа рат қан ай бар лы да абы-
рой лы дәуірін зор мақ та ныш се зім мен жыр лай ды. 
Сон дай-ақ ақын Бу мын қа ған мен Ел те ріс қа ған қай тыс 
бол ған соң, түр кі елі нің та ғы на да рын сыз қа ған дар 
отыр ға нын, ха лық ты опа сыз бек тер мен жү ген сіз әмір-
ші лер би легенін күй ініш ке то лы жыр жол да ры ар қы лы 
жет кізген:
Со ңын да ғы іні сі аға сын дай бол ма ды,
Ұл да ры әке сін дей бол ма ды.
Ени­сей­жаз­ба­ла­ры­ның­
жал­пы­са­ны­–­85­тің­
ай­на­­ла­сын­да.­Олар­дың­
ішін­де­кі­ші­гі­рім­жазба­
лар­­­­мен­қа­тар­ірі­мә­тін­
­дер­­де­кез­де­се­ді.­Ени­
сей­ес­ке­рт­кіш­те­рі­кө­ле­мі­
жа­ғы­нан,­не­гі­зі­нен,­
ша­ғын­бо­лып­ке­ле­ді.­Ең­
үл­ке­ні­10–15,­ең­кі­ші­сі­
1–2­жол­дан­ға­на­тұ­ра­ды.­
Түр­кі­жаз­ба­ла­ры­ның­
ішін­де­гі­ең­ма­ңыз­ды­сы­–­
Ор­хон­жаз­ба­мұ­ра­ла­ры.
bilim-all.kz

жүктеу 7,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: