ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Тыйым салу (табу) – бірдеңе істеуге діни тыйым салу белгіленген. Ондай тыйым салу нақтылы затқа не әрекетке арнайы белгіленген және оларды бұзу рух пен құдайлар жағынан жазалауға жатқан. Мұнда тек тәртіпті бұзушы ғана жауапқа тартылмай, ру не қауымдастық тұтасымен жазалануға тиіс болған. Мысалы, қандас адамдардың отбасын құруы; «Злобной магиисі» бар адаммен араласпау; тұрған үйден, жермен жақындасу үшін, басқарушыға тіке қарау (көз тигізбеу); жай адамдармен араласпау (Жапония және Қытай империялары, Африкандық корольдерге) тиісті болған, тамақтың қалдықтарына табу қойылған (қалдық тамақтарға зиян келтіру оны жейтін адамға зиянын тигізгендіктен, оларды жағып не жерге көму көзделген); соғыстан қайтып келген әскери адамдармен араласуға тыйым салынған (себебі оларды әлі күнге өлтірілген жаулардың рухы соңдарында жүр), сонымен қатар, кісі өлтіргендермен және кісі өлтіруді іс жүзіне асырушы жендеттермен араласуға да тыйым салынған.

Тыйым салудан басқа, мынадай реттеу жолдары: рұқсат беру (дозволения) және міндеттеу (обязывание) пайда болды, яғни нақтылы әрекет істеуге рұқсат беру (не әр түрлі жағдайлардағы әрекетсіздікке). Ондай жағдайлар, аңға шыққан адамдардың қандай аңды атуға болатындығын анықтаған және өсімдіктердің түрлері мен олардың жемісін жинау уақытын анықтайтын кезеңдерде және әр түрлі аймақтардағы су көздерін пайдалануда туындаған.

Позитивті (оңды) міндеттеу – белгілі әрекетті жасауға арналған алдын-ала міндеттеу, мысалы, тамақты дайындау процесіндегі қажетті тәртіпті ұйымдастыруда, тұрғын үй салғанда, далада, от жаққанда, құралдар дайындағанда туындайды.

Бар тәртіп жолдары, солай айтылатын мононормалар түрінде қалыптасты. Мононормалар, әлеуметтік нормалар ретінде қоғамда қалыптасып жатқан қатынастарды реттейді және өзінің әмбебаптылығымен және бөлінбейтіндігімен, құқықтық моральды-этикалық, діни және басқа талаптарға сай сипатталады. Былайша айтқанда, мононормаларда барлық әлеуметтік нормалар бір-бірімен араласып барлық қоғам мүшелері үшін, нағыз шындық негізінде көрінді.

Адамдардың тәртібін реттеуде ерекше орынды мифтер алады. Миф дегеніміз ертегілердегі болған (құдайлардың, батырлардың, рухтардың), ертегі әңгімелердің жиынтығы, олар өмір туралы адам ойларының табиғаттағы күнделікті болмыстағы мистикалық жағдайын көрсетеді. Жекелеген аймақтарды (Месопотамия, Египет, Үндістан (ІV-ІІІ мың жыл б.э.д.) осы құқықтың қайнар көздеріне агрокалендарлар, жазылған қатаң түрдегі нормативтік жинақ түрінде қосылады. Онда көне жер өңдейтін қауымдастық күнделікті өмір жолдары (жерді жырту, дән себу, егінді жинау), ол тәртіпті қадағалау, соған жауап беретін аппаратқа тапсырылған. Ол тәртіпті бұзғандарға арнайы санкция белгілеген. Кей кездерде, құқықтық нормалар шенеуніктерге ерекше нұсқау ретінде кіргізілген (Мысалы, көне Египетте солай айтылатын «Сорок кожаных свитков» (қырық былғары ораулар).

Жоғарыда аталған мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардан басқа, әдебиетте солай айтылатын ирригациялық теория бар. Онда мемлекеттің пайда болуын өндірістік төмен деңгейіндегі жағдайына байланысты үлкен ирригациялық жұмысты ұйымдастырушыға қажеттілікпен түсіндіреді (К.А.Виттфогель). Нәсілдік (теория) – мемлекеттің пайда болуы мен даму туралы айтылған көзқарастардың жиынтығы ол адам баласы нәсілдерінің физикалық және психикалық бір бағалылықта емес деген пікірлерге негізделген, олардың жоғарғы және төменгі бөлінуі, олардың ойынша – олардың біріншісі жоғарғысы өркениетті құрушылар, сондықтан қоғам мен мемлекетте үстемдік етуі үшін қажет, ал екіншісі (төменгісі), тек қарсылықсыз біріншісіне бағынышты болуы көрсетілген (Ж.Гобино, Ф.Ницше).

Ресейге қатысты айтылған нормандық теория, мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы ХVІІІ ғасырдың ортасындағы концепцияларда көрсетілген. Концепцияның жақтастарының пікірлері бойынша, Киев Русінің негізін салушылар алдымен оның мемлекеттік басқару құрамын ұйымдастыру нормандарға (варягтарға) жататындығын қолдайды.

Құқықтың пайда болу теориясы, көп деңгейде мемле-кеттің пайда болуымен бірдейлес, себебі олардың бірдей табиғатымен және бөлінбейтін тарих қарым-қатынасымен қамтамасыз етілген. Сондықтан, сол сияқты теологиялық, табиғи, нормативтік, психологиялық, материалистік концеп-циялардағы құқықтың пайда болуы туралы айтуға болады. Сонымен қатар, көзқарастар қатарындағы оның генезисін ерекше бөлу қажеттігі туындайды:

Тарихи теорияның өкілдері құқықты мемлекет қызметінің нәтижесі емес «Ұлттық рухтың» нәтижесі ретінде қарайды – әдет-ғұрып, дәстүрлердің ұзақ уақыттар бойы қалыптасуына байланысты, мемлекет солардың ішінен көбірек қажеттілігі барларын бәріне бірдей тәртіп жолы ретінде бекітуі қажет (Г.Гуго, Ф.Савиньи, Г.Пухта, т.б.);

* * *
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІ

Мемлекеттік биліктің басқа әлеуметтік биліктен айырмашылығын мынадан көруге болады:

• 
  Оның саяси табиғаты бар, сондықтан алып жүретін таптық сипаты бар;
  
• 
  Салыстырмалы тәуелсіз және басқадай қоғамдық әрекет түрлерінен тәуелсіз, қоғамнан бөлінеді және қоғамнан жоғары тұрады, яғни әруақытта көпшілік қалыпта;
  
• 
  Тежелмейтін заңды сипатта болады;
  
• 
  Көп жағдайда сендіру әдісімен іс жүзіне асырылады, бірақ, қажетті сәтте мәжбүрлеу құралының бай арсеналын мүмкіндігінше пайдалануға дайын;
  
• 
  Барлық билікке қарағанда, қоғамның барлық мүшелері жағынан талап ету, бағындыруға құқығы бар (құқықтық шығармашылық әрекеттері);
  
• 
  Басқадай әлеуметтік биліктің түрлерінен айырмашылығы, саяси (мемлекеттік) билік белгілі аумақтағы қалыпта қатаң әрекет жасайды.
  
• 
  Сол үшін арнайы құрылған мемлекеттік аппарат (механизм) арқылы іс жүзіне асырылады.
  

ХVІІ ғ. анық түрде адамның табиғи құқығы мен мемлекеттің келісім теориясының негізгі концепциясы тұжырымдалды. ХVІІІ ғ. бұл екі элементті либералдық мемлекеттің бір жүйесіне біріктіріп, жеке адамды жәбірлеуден қорғауды көздеді (Руссо, Монтескье, Гумбольт). ХІХ ғасырдағы ғылыми зерттеулер құқықтық мемлекеттің негізін теориялық жағынан мойындауға әкелді (Р.Моль). Сол ХІХ ғасырда социалистік (пролетарлық, жалпыхалықтық) мемлекет идеясы пайда болып, тәжірибеде барлық ХХ ғ. бойы өмірге кірді. Өткен ғасырда, сонымен қатар, фашистік кейіптегі мемлекет өмір сүрді.

• 
  Тоталитарлық мемлекет, жеткілікті түрде азаматтардың және олардың өміріне араласып, саяси ұйым мен экономика жөнінде бір пікір мен бағалауды қондырушы. Ондай мемлекет барлық қоғамды өзіне сіңіреді. Тоталитарлық мемлекет – бұл мемлекеттің диктатурасы.
  
• 
  Авторитарлық мемлекет қоғам мен жекелеген азаматтарды артықтау қолдануымен, олардың барлық ішкі ісіне араласып, қоғамдық қатынастардың ұсақталған қатынастарын регламентациялаумен сипатталады;
  
• 
  Құқықтық мемлекет – адам мен азаматтың бостандығы мен құқығын қорғайтын экономикалық және әлеуметтік конституциялық кепілдігі бар мемлекет (әсіресе әлеуметтік қорғалмаған тұрғындардың бөлігін), ал оларды өз мәнінде орындау, мемлекеттің маңызды міндеттілігі; бұл мемлекет заңмен бекітілген принциптермен негізделген әлеуметтік теңдіктегі, жалпыға бірдей қолдау тапқан және бір-біріне деген жауапкершілік.
  
• 
  Светтік мемлекет – бұл мемлекет әр түрлі қандай болмасын діннен оның догмасынан және дәстүрле-рінен, әр түрлі діни ұйымдардан олардың саяси және мемлекеттік білім беру жүйесімен басқадай мемлекет-тік өмір аясынан бос; светтік мемлекет діни қатынастардан бейтараптықта, онда дін мен атеизмнен аулақ екендігі мойындалады.
  

• 
  Элиталардың теориясы (ХХ ғ. басы, Г.Моски, В.Парето, Х.Лассуэл, Д.Сартори) – халық тобыры мемлекетті басқара алмайды, сондықтан мемлекеттік билік тек тұрғындардың элитарлық қабатымен басқарылуы мүмкін. Яғни, қоғамның жоғарғыларымен – деген идеяларды қолдайды. Мұнда ондай элиталар әр түрлі қажетті, мынадай талаптарға сай екендігі ескеріліп, қалыптастырылуы қажет – қабілеттілігі, білімі, тәжірибесі. Халық элиталардың арасында болғандықтан соны не басқаны мемлекетті және өздерін басқаратын адамдарды сайлауы қажет;
  
• 
  Технократиялық теория (грек tehne – кәсіп, kratos – билік) ХХ ғасырдың 60-70 жылдары тарады, ондағы билік құратын бастамаға информация (ақпараттық) болды, мамандардың менеджерлер мен технократтардың басқаруы міндетті болды. Тек солар ғана, қоғамның прогрессивтік дамуын қамтамасыз етуге қабілетті ретінде танылды (Т.Веблен, Д.Бернхейм, Г.Саймон, Д.Белл, т.б.);
  
• 
  Плюралистік демократия теориясы (Г.Ласки, М.Дюверже, Р.Дарендорф, Р.Аллен, Р.Даль, т.б.) ХХ ғ. ортасында қалыптасып, қазіргі қоғамның таптық құрылым емес, адамдардың әлеуметтік қосы-лымдарының жиынтығы ретінде танылды – сторт. Әр түрлі негіздерге байланысты қалыптасады (жасы, өмір сүретін орны, мамандығы, мүдделері, т.б.);
  
• 
  Мемлекеттің жалпыға бірдей теориясы (50 ж. ХХ ғ. Д.Кейнси) ХVІІ ғ. бастап өмір сүрген мемлекет теориясы «түнгі күзетшіге» («ночной сторож») қарама-қарсы пайда болды, қоғамдық процестерге ешқандай араласпады. ХХ ғ. отызыншы жылдарындағы кризистік жағдай мемлекеттің рөлі мен орнын қайта қарауға мәжбүр етіп, оны барлық социумның мүддесін көрсетуші ретінде танылды және соның негізінде барлық қоғамдық тұрмыс аясына, әсіресе экономикалық процестерге араласу міндеттілігі көрсетілді.
  
• 
  Құқықтық мемлекет теориясы (ХVІІІ ғ. қалыптасты) – мемлекет өзін құқықпен тығыз байланыстырып, өзі ғана қоғамның барлық берекесін жасайды;
  
• 
  Конвергенция теориясы (ХХ ғ. 50-60 ж.) – уақыт өткен сайын деңгейлері ұқсас әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік жүйенің саяси дамуында жақындасушылық процесі жүріп жатыр. Дами отырып, олар бір-бірінен барлық жақсылықты қабылдайды. Келе-келе олардың арасындағы айырмашылық тіптен жойылып, (постиндустриалды мемлекет) бір кейіпте пайда болды.
  
• 
  Маркстік-Лениндік теория (тарихи-материалистік) – мемлекет тікелей қоғамның экономикалық дамуына тәуелділігіне негізделеді және экономикалық үстемдік ететін топтың билігінің құралы ретінде көрінеді. Капиталистік формацияға дейін ол негізінен алғанда езілген еңбекшіл тапты қанау мен езудің басты құралы болды. Ол коммунистік қоғам құрылғаннан кейін қоғамның өзін-өзі билеу кезінде мүлдем құрып кетеді (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.Плеханов).
  

Саяси институттар:

• 
  Мемлекет өз органдарымен (президент, парламент, үкімет, тексеру-бақылау, сот және құқыққорғау органдары);
  
• 
  Саяси және басқа қоғамдық құрылымдар, оған көптеген коммерциялық емес және коммерциялық ұйымдар кіреді.
  

Барлық жоғарыдағы аталғандар саяси жүйенің элемент-тері қоғамдық әрекетте белсенді түрде көрінеді, бірақ олардың саясатқа ықпал ету деңгейі тежеледі. Мемлекет саяси жүйенің маңызды бөлігі ретінде ондағы ерекше орынды алады:

• 
  Ол қоғам дамуының негізгі жолын белгілейді;
  
• 
  Қоғамды басқаруды іс жүзіне асырады, ол үшін өзіндегі көпшілік, яғни, арнайы заң шығаратын, атқарушы, сот және тексеру-бақылау органдарынан тұратын билік аппаратын пайдаланады;
  
• 
  Барлық саяси жүйенің тұтастығына кепілдік пен тұрақтылық береді;
  
• 
  Бұл нағыз тұрақты элемент (бөлік);
  
• 
  Бұл нағыз саяси институт;
  
• 
  Оның егемендігі бар;
  
• 
  Ол қоғамдағы ең жаппай көпшілік ұйым, қандай болмасын тәуелділіксіз және қандай болмасын ерекшеліксіз барлық адамдарды жынысына, жасына, мамандығына, сеніміне, т.б. қарамай бөлмей біріктіруші.
  
• 
  Қоғамдағы толық билігі бар бірден-бір ұйым, оның ең үлкен күштілік мүмкіндігі бар (армия, полиция, қауіпсіздік қызметі);
  
• 
  Күш қолдануға монополиясы бар;
  
• 
  Өз қолына өте үлкен көлемдегі материалдық және қаржылай құралдарды топтастырған;
  
• 
  Ол қоғамдағы барлығы үшін тәртіп жолдарын заңды нормаларды белгілейтін бірден-бір ұйым.
  

Мемлекеттің типологиясы (кейіптері) – бұл белгілі, тарихи ерекшеленген топтағы мемлекеттерге тән жалпы белгілерінің жиынтығы.

Кейіптеу қалпындағы негізгі компонентке тарихи мемлекет типі (кейпі) жатады – мемлекет бір қоғамдық-экономикалық формацияға байланыстыратын көбірек маңызды белгілердің жиынтығы, белгіленген мемлекеттердің жиынтығы, олардың әлеуметтік орнының негізгі бірлігімен қатамасыз етілген. Сонымен бірге, мемлекеттік-құқықтық институттардың тығыз қарым-қатынасын ұмытпауымыз керек. Сондықтан кейіптеу қалпында, тарихи құқық типі (кейпі) солай бөлініп шықты, ол өз жағынан, қоғамның барлық жан-жақты өмір аясының ерекшеліктерімен, құқықтық қағидалардың мазмұнымен және белгіленген, қорғалатын соған сай тарихи кейіптегі мемлекеттің заң нормаларының құқықтық саясат жүйесімен сипатталады.

Құқықтық ғылымда басым тұрған, негізінен екі теория – формациялық және өркениеттік.

Өндірістік күштің даму деңгейі, қоғамның материалдық-техникалық негізін белгілейді, ал өндірістік қатынастар қалыптасып жатқан бір типті формадағы (нысандағы) меншіктегі өндіріс құралдары қоғамның экономикалық негізін (базасын) құрайды, оған белгілі саяси, мемлекеттік-құқықтық және басқадай қондырғы құбылыстар сай келеді. Бір қоғамдық-экономикалық формациядан екіншісіне ауысу, ескірген өндірістік қатынастар формаларын ауыстыру мен жаңа экономикалық құрылым жасау нәтижесінде болады. Экономикалық базисті сапалы ауыстыру, заңды түрде, өзімен бірге қондырғыны түпкілікті қайта құруға алып келеді.

Мемлекет қай экономикалық базисті қолдап қабылдауына және қандай үстем таптың мүддесін қорғайтынына байланысты белгілі болады. Осындай кезде мемлекет таптыққа көшіп экономикалық үстем таптың диктатурасы ретінде болады.

Құлиеленуші мемлекет типі (кейпі) – қоғамдағы бірінші мемлекеттік-таптық ұйым. Құлиеленуші мемлекет өз мәнінде – құлиеленуші қоғамдық-экономикалық формациядағы үстем таптың саяси билік ұйымы. Бұл мемлекеттердің және олардың құқықтық жүйесінің маңызды функциясы – құлиеле-нушілердің өндіріс құралдарына және құлдарға меншігін қорғау. Ондай мемлекеттердің мысалына, гректік қала-полистер мен көне Римді келтіруге болады.

Феодалдық мемлекет типі – құлиеленуші мемлекеттік құрылыстың ыдырап, феодалдық қоғамдық-экономикалық формацияның пайда болуының нәтижесі. Белгілеуші жағына – жерге меншіктің шартты болуы және заң жағынан тең емес, бір-бірінен бөлек сословиялардың болуы. Феодалдық мемлекет қоғамның кейбір бөліктерінің артықшылығын кеңейтіп, басқа бөліктерін ығыстырып, толық құқықсыздыққа айналдырған. Құқық адамдардың бір-біріне тәуелді екенін ашық көрсеткен. Феодалдық құқық күштің құқығы болды («кулачное право»). Сонымен бірге, феодалдық мемлекетке солай айтылатын құқық партикуляризмі тән болды – барлық мемлекет аумағындағы бір ғана құқықтың жүйесінің үстемдігінің жоқтығын көрсетеді. Себебі олар жергілікті әдеттер мен иммунды цехтік құқықтар негізіндегі, сеньоральды және канондық әділет заңдарына сүйенеді.

Қазіргі кездегі европадағы мемлекеттердің тарихи бастауы орта ғасыр кезеңінен басталады. Феодалдық (ортағасырлық) мемлекеттер өзінің дамуында бірнеше кезеңдерден өтті: ертефеодалдық монархия (V-ІХ ғғ.), сенсориалдық монархия (Х-ХІІ ғғ.), сословиялы-өкілеттік монархия (ХІІІ-ХV ғғ.), абсолюттік монархия (ХVІ-ХVІІІ ғғ.).

Мемлекеттің тағы да бір типі бар, ол толығымен формациялық типологияға симайды, бірақ логикалық жағынан жақын. Бұл өтпелі типтегі мемлекет. Материалистік көзқарас бойынша, ол мемлекеттік таптық не ұлттық – бостандық үшін болған күрестің тез арадағы саяси режимінің ауысуына байланысты және олар сүйенген әр түрлі типтегі өндірістік қатынастардың нәтижесінде пайда болады, әрі қарай біртіндеп үстемдік нысанындағы меншіктілікті қабылдайды. Сонда мемлекеттер міндетті түрде белгілі тарихи типтегі мемлекеттерге – капиталистікке не социалистікке қосылуға тура келеді.