Атты аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары 16 ақпан 2018 жыл

 
38 
«ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНЕ ЕНДІРУ-САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ» 
атты аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары 
16 ақпан 2018ж 
 
 
 
ыл 
 
 
қайрылмастан  жоқ  болуында.  Осыдан  келіп  республикамыздың  жылдық  су  қорын  адам 
баласына шаққанда жиырма бөлігінің бір бөлігі ғана тиеді. 
Бүгінгі  күні  республикамызды  сумен  қамтамасыз  етумен  бірге  Арал,  Балқаш,  Каспий 
сияқты ірі су айдындарын құрып кетуден сақтап қалу проблемасы тұр. 
Республика  далаларын  су  мұқтаждығынан  құтқару  мақсатында  айтарлықтай  жұмыстар 
істелді.  Қазақстан  картасына  сыйымдылығы  миллиардтаған  текше  метр  су  жиналатын  және 
ГЭС-і бар Шардара, Қапшағай су тораптары, Сырдария бойында Қазалы торабы, Бөген, Бадам, 
Тасөткел  қоймалары  мен  Ертіс  —  Қарағанды  каналы  пайдалануға  беріліп,  жүздеген  мың 
гектардан  астам  қолдан  суарылатын  жер  игерілді.  Ол  жерлерде  пайда  болған  мыңдаған  жаңа 
шаруашылықтар қыруар пайда беріп отыр. 
Алайда мұның бәрі ірі су айдындарының күннен-күнге тартылуына себепші болып отыр. 
Сондықтан  жерді  суландыру  мәселесін  қоймалар  жасау  арқылы  шеше  отырып,  су  қорын 
қорғауды  да  естен  шығаруға  болмайды.  Каспий,  Арал,  Балқаш  сияқты  табиғи  айдындарды  да 
жоғалтып алмау керек. 
Алайда жер асты суын көп пайдаланатын жерлерде бос воронкалар пайда болып, оларға 
бактериялар,  кейбір  химиялық  элементтер  еніп  кететіндігі  анықталды.  Бұл  табиғат  қорғаудың 
ережелерін бұлжытпай сақтауды талап етеді. 
Су  қорына  аса  қауіп-қатер  туғызатындар:  мұнай,  пестицидтер,  түсті  металдардың, 
күрделі  химиялық  қосылыстары.  Әсіресе,  оның  құрамында  әртурлі  зиянды  заттар  көп. 
Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы өндіріс орындарының су қорына 
тигізетін әсері де молшылық. Ал  лас суларды ауыл шаруашылығына пайдаланудыңда зияны өте 
көп.  Мысалы,  ауыл  шаруашылығы  дақылдарын  ластаған  сулармен  суару,  біріншіден  олардың 
шығымдылығы  өте  төмен,  ал  екіншіден  адам  денсаулығына  қауіпті  болады.  Сонымен  қатар 
топырақтың  тұздылығы  көтеріледі,  топыраққа  биохимиялық  процестердің  жүруі  төмендейді. 
Сулардың ластануы әсіресе балық қорына тікелей зиян келтіреді. 
Соңғы  кездерде  республикада  суды  ластандырудан  қорғауды  күшейтуге  байланысты 
біршама маңызды шаралар қабылданды. Еліміздің көптеген ірі қалаларында ірі-ірі су тазалайтын 
құрылыстар салынады. өнеркәсіп салаларында суларды екінші қайтара пайдалану жұмыстарына 
көңіл бөліне бастады және өнеркәсіп мұқтаждарын қанағаттандыру үшін таза суларды жұмсау 
азайды. Алайда бұл мәселелер жөнінде кемшілік баршылық. Сондықтанда тұщы ауыз суларды 
таза ұстау, оларды ластамау,  орынды пайдалану,  үнемдеп жұмсау жұмыстары бүкіл халықтық 
көкейтесті мәселеге, актуалды проблемаға айналып отыр. 
Су  ластануының  алдын  –  алу: Шаруашылық  және  ауыз  су  ретіндн  пайдаланатын  су 
тоғандарына  құятын  ағындардағы  суды  былғаушы  зиянды  заттардың  шептік  мөлшері  арнайы 
ережемен  белгіленген және онда зиянды заттар тізімінде 400- ден аса атау тіркелген. 
Өндірістік  мақсатта  пайдаланылатын  судың  өзі  жұмыс  істеушілерге  зиянсыз,  құрал-
жабдықтардың жемірілуін, олардың түбіне тұз тұруын туғызбайтындар жәнеөнім сапасына кері 
әсер етпейтіндей болуы тиіс.ауыл шаруашылығы алқаптарын суғаруға жұмсалатын су өсімдікке 
зиянсыз және өнім,түсім мен топырақ сапасын нашарлатпайтын болуы тиіс. 
Су  қоймалары  да  әр  түрлі  мақсатта  қолданылатындықтан,  оларды  былғанудан  сақтау 
шараларын негіздеу үшін зияндылық дегеннің, өзі не екені, оның қандай дәрежелері, белгісі бар 
екенін  анықтап  алу  керек  болады.  «Жерүсті  суларын  төгін  сулармен  былғанудан 
сақтауережелері»  бойынша  судың  былғнубелгісіне  оның  дәм  арқылыбілінетін  қасиеттерінің 
өзгеруі  құрамында  адамға,  жан-жануарларға,  құсқа,  балыққа,  жемдік  және  кәсіптік  ағзалар 
зиянды  заттардың болуын жатқызады. Сондай-ақ су ағзаларының қалыпты өмір сүру жағдайын 
күрт  өзгертуі  мүмкіндіктен,  судың  қызуыда  қалыпты  өмір  сүру  жағдайын  күрт  өзгертуі 
мүмкіндіктен судың қызуыда бақылауда болуы тиіс. 
Соңғы  жайт  бүкіл  әлемдік  денсаулық  сақтау  ұйымының  нұсқауында  да  арнайы 
көрсетіледі,  онда  «егер  су,  оның  құрамын  немесе  түбінің  бедерін  өзгерту  салдарынан  су 
пайдаланудың кез келген түрінің бірі үшін  жарамсыздық танытса,  оны былғанған деп  есептеу 
керек» деп жариялаған. 

 
 
39 
 
«ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНЕ ЕНДІРУ-САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ» 
атты аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары 
16 ақпан 2018 жыл 
 
Су  сапасына  қатысты  жасалған  «Тазалық  ережесі  және  жерүсті  суларын  былғанудан 
сақтау  ережесінің   су  бөгендерін,  олардың  тазалық  дәрежесіне  қарай  екі  топқа  бөледі.  Бірінші 
топқа ауызсу және мәдени-тұрмыстық мақсаттағы су бөгендерін, (олардың ) екінші топқа балық 
шаруашылығы мақсатындағы су тағамдары жатады. Ереже бойынша су бөгендеріндегі қалқып 
жүрген  ермелер  мен  жүзгіндер  мөлшері,  судың  иесі,  дәмі,  түсі,  қызуы,  РН  мәні,  құрамы  және 
ондағы  минералдық  ермелердің,суда  еріген  оттектің  қойырлығы,  судың  оттекке  деген 
биологиялық  сұранысы,  улы  және  зиянды  заттар  мен  ауру  таратқаш  бактериялардың  құрамы 
мен шектік жіберімдік қойырлығы назарда ұсталып, тексерілуі тиіс. 
Төгін су мөлшері, соның ішінде құрамында зиянды органикалық қосылыстар бар төгін су 
мөлшері жылдан-жылға артып келеді. 
Сондықтан  оларды  тазартуға  қоса  басқа  кешенді  шаралар  жүйесін  қолдану  қажеттігі 
туады.  Мысалы:  сұйық  қалдықтарды  сол  өндірістің  өзінде  қандай  да  іске  жарату,  су 
пайдалануды  азайт,  өндіріс  ішінде  су  айналымын  қалыптастыру,  яғни  суды  қата  пайдалану, 
сусыз  технологияларға  көшу  жолдарын  ойластыру  қажет.  Тіршілік  аясының  су  әлемін 
былғанудан сақтауды қамтамасыз етудің кешенді шараларына төмендегідей әрекеттер кіреді: 
1)     Суы аз немесе қалдықсыз, оқшауланған суайналымдық және аралық тазалау немесе  
суды салқындатып, қайтадан іске жарату жүйесі бар технологияларға көшу. 
Бұрынғы  кеңес  одағындағы  барлық  өндірістік  кәсіпорындарды   сумен  қамтамасыз  ету 
үшін табиғи су көздеріненжылына 100 млд. текше метрге жуық су алынатын және оның әртүрлі 
дәрежеде былғанған  90 %-ы айналып келіп су қоймаларына қайтарылатын. 
2) қалдық 
көлемін  азайтып,  сусызданған  қалдықты  немесе  былғауыштардың 
қойырланған ерітіндісін жер қойнына көму технологиясын жетілдіру. 
3) өндіріс және тұрмыс қалдықтармен былғанған сулардытазалау әдістерін жетілдіру. 
4)  өсімдіктерді аурудан және түрлі зиянкестерден, егістіктерді арам шөптерден қорғауды 
қамтамасыз  етуші  биологиялық  және  басқа  да  агротехникалық  шаралардың   пәрменділігі  мен 
қолданыс  аясын  кеңейте  отырып,  ауыл  шаруашылығы  өндірісі  мен  орман  шаруашылығын 
шектен тыс химияландыруға тоқтау салу. 
Табиғат  байлықтарының  ішінде  судың  орны  ерекше.  Сусыз  жер  бетінде  тіршіліктің 
болуы мүмкін емес. 
Су байлықтарын сақтау- бүкілхалықтың іс екенін ұмытпауымыз керек. Себебі, су бірінші 
қажеттілік  және  біздің  таптырмайтын  байлығымыз.  Осыған  орай  су  ресурстарын  қорғауға 
бағытталған бірқатар іс-шаралар, қаулы-қараларда қабылданды. Су ресурстарын пайдалану және 
оларды қорғаудағы заңды құжаттардың бірі- ол 1993 жылдың 31 наурызында қабылданған «Су 
кодексі».  мұндағы  көрсетілген  Қазақстан  Республикасындағы  су  заңдарының  міндеттері- 
халықтың, экономика салаларының суды ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету, су ресурстарын 
ластанудан, былғану мен сарқылудан қорғау, судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою 
мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту 
болып табылады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР: 
1.  Сагимбаев Г.К. Экология и экономика – Алматы мектеп 1997-144 б. 
2.  Ә.Бейсенова,  А.Самақоға,  Т.Есполов,  Ж.Шілдебаев  «Экология  және   табиғатты  
тиімді  пайдалану», «Ғылым», 2004 
3.  Қазақ  тілі  терминдерінің  салалық  ғылыми  түсіндірме  сөздігі:  экология  және 
табиғатты қорғау – Алматы мектеп ААҚ 2002ж. 392 б. 
4.  Орлов Д.С. Химия почв. – М.: МГУ, 1992 
5.  Садовникова Л.К. и др. Экология и охрана биосферы при химическом загрязнении. – 
М.: Высшая школа, 2002 
6.  Орлов  Д.С.,  Малинина  М.С.,  Мотузова  Г.В.  Химические  загрязнение  почв  и  их 
охрана. М.:Агропромиздат. 1995  
7.  Кульсумакова А.И.,  Ауыр  металдардың Арал өңірінің Қызылорда бөлігі аймағында 
таралуы // -Космос и человек, М-Н. н-п-к 50лет К.Эры. Киев-Кызылорда 2011