Ақтөбе мемлекеттік педогогикалық институты

XX ғ. басында Дала генерал-губернаторлығында шаруалар бастықтары институтының енгізілуі орталық және аймақтық билік саясатының қазақ даласындағы этно - әлеуметтік құрылымның өзгеруіне байланысты басқарудың жаңа формасын іздестіргенін көрсетеді. XIX ғ. аяғы XX ғ. басында қазақ даласына қоныс аударған шаруаларды және жергілікті қазақтарды басқару мәселесі өткір қойыла бастады.

XIX ғ. аяғы Ресей үкіметінің далалық өлкені басқарудың қос құрылымын ұйымдастыру әрекеті, яғни, қоныс аударушыларға қатысты мәселелермен айналысатын арнайы органдарды құру (шаруа істері бойынша губерниялық басқару, шаруа істері бойынша уездік қатысым, шаруа істері бойынша шенеунік қызметі) басқару жүйесінде қарама-қайшылықтарды және қақтығысты туғызды. Далалық өлкеде қазақтарды басқаруда және шаруаларды орналастыруға бақылау жасауда әкімшілік биліктің, мемлекет қазынасына алымдардың өз уақытында түспеуіне ықпал етті. Қазақ халқы осы кезде уезд бастықтарына бағынышты күйде қала берді.Сонымен бірге уезд бастықтары шаруа істері бойынша шенеуніктер бірін- бірі жиі қайталады, олардың арасында қызмет шегі, айырмасы болмады, өйткені ,уезд бастығы мен шаруа істері бойынша уездік мекеме де бір уақытта басқарып отырды. Қазақстанның көп ұлтты халықтары үшін қалыптасқан жағдай өте қауіпті болды, жергілікті халықпен қоныс аударушылар арасында жер үшін қақтығыс күшейді, шаруалардың қазақ жерлерін өз бетімен басып алуы басталды .

Осындай жағдайда әкімшілік биліктің бірлігі принципі бұзылды, аймақтық биліктің қаулы, өкімдерін орындамау және елемеу аймақтағы әлеуметтік-саяси жағдайды қиындатты. Қалыптасқан жағдайды шешу жолы 1902 жылы 10 маусымда Ақмола, Семей, Орал, Торғай облыстары территориясында «Шаруа бастықтары туралы Уақытша Ережені» енгізу болды. Дала генерал- губернаторлығы аумағында барлығы 56 шаруа учаскелері, оның ішінде Орал, Торғай және Семей облыстарында 12 учаске, ал Ақмола облысында 16 учаске құрылды, Ақмола облысында шаруа учаскелер санының артық болу себебі осы облысқа қоныс аударушылардың көптеп келуімен түсіндіріледі. Жалпы алғанда, уезд аумағында шаруа учаскелерінің құрылуы жаңа территориялық-әкімшілік құру, өз қоластындағы тұрғындарға бақылауды күшейту болып табылды. Әрине, қазақ халқы әкімшілік реформаларды өте сақтықпен қабылдады және оны жерлерді тартып алудың жаңа жолы, отырықшы өмірге күштеп көшіру және қазақтар үшін әскери міндетті енгізумен байланыстырды. Қазақ жеріне тағайындалған шаруалар бастықтарының түрлі әкімшілік статусы ,яғни, ата-бабасынан келе жатқан дворяндардан бастап шаруаларға дейін және білім деңгейлері де әр түрлі (университетті бітірушілерден бастап 4 кластық училищенің түлектеріне дейін) болды және әр түрлі мүлік цензісіне ие болды. Оларды тағайындаудағы маңызды принцип олардың ұқыптылығы мен билікке адалдығы болды. Олардың көпшілігінің қазақ даласында жұмыс тәжірибелері болды (бұрынғы уезд бастықтары, ветеринар дәрігерлер т.б.) Мынадай маңызды фактор, яғни, олардың қол астындағы қазақтардың саны шығысславян халықтарынан асып тұрса да қазақ тілін білуі есепке алынбады. Шаруалар бастықтарының қызметі көп қырлы болды. Шаруалар бастықтары өздеріне бағынышты ведомства тұрғындарынан салықтың жиналуына бақылау жасады,болыс басқарушылары мен ауыл старшындарының өзінің қызметтік міндеттерінің орындауына, оларға қарасты тұрғындардың жыл сайынғы есебін алу, селолық және ауылдық сот қызметіне бақылау жасау және т.б.жұмыстармен айналысты. Сонымен бірге шаруалар бастықтары мен кіші аудан меңгерушілерінің қызметі бойынша нормативті құжаттар мен қызметтің басты бағыттары бойынша басшылықтың айқынсыздығы орын алды. Олардың арасында қызмет міндеттерінің нақты бөлінбеуі тұрғындардың тұрмыс жағдайына әсер етіп, селолық қауымның толықтай ретке келтірілмеуі және олардың тұрмысының дұрыс ұйымдастырылмауы көрініс берді. Шаруалар шаруашылықтың жетілген формасына көшуге дәрменсіз болды. Қонысаудару учаскелерінің меңгерушілері шын мәнінде өздерінің қызметінде жер қауымының мұқтаждығына кіріспей ,тек жер телімдерін есепке алумен шектелді. Ал, шаруалар бастықтары әкімшілік және қоғамдық орналастырумен айналысты.Нәтижесінде ,жер қауымы тиісті дәрежеде дами алмады, сонымен бірге қауым мүшелерінің өз ішінде жер үшін қақтығыстар туындап отырды.

Шаруалар бастықтарының уездік съездері (төрағасы болып облыстық басқарманың тағайындауымен уездегі шаруалар бастықтарының бірі сайланды) бақылау қызметін атқарды, олардың мәжілістерінде мәселелердің кең ауқымы қаралды. Болыстық соттың және шаруалар бастықтарының шешіміне бұқара халықтың шағымдары, түрлі үкімдерді өзгерту, салықтырдың төленбеуіне байланысты мүліктерін сату, азық- түлік несиесін алуға өтініш білдіру, қоғамдық басқаруда лауазым иелерінің теріс әрекеттеріне шағым білдіру, шаруалар бастықтарының есептері тыңдалды.

Қазақ халқының шаруа бастықтарымен өзара қарым -қатынасы түрлі бағытта дамыды, яғни, ынтымақтасудан қақтығысқа дейін. Шаруалар бастықтары билікті асыра пайдаланды (заңсыз тұтқынға алу, өздеріне бағынышты тұрғындарды балағаттау, тіл тигізу тіпті қол жұмсаудан да тайынбады), өздерінің өкілеттіліктерін асыра пайдаланды және қазына ақшасын өз мүдделеріне жұмсады және қазақ халқынан ақша талап етіп отырды, жер дауын қашанда әділ шеше бермеді. Бұл халықтың көп жағдайда жоғары инстанцияларға шағымдануына немесе шаруалар бастықтарын соққыға жығу мен қууға себеп болды.

Шаруалар бастықтары өздеріне бағынышты территорияның әлеуметтік-экономикалық, мәдени өміріне араласты, орыс-қазақ мектептерінің, дәрігерлік, ветеринар пункттердің ашылуын қадағалады, учаскелерді абаттандырумен айналысты.

Шаруалар бастықтарының қосымша сипатта жүргізуге тура келген қоғамдық қызметтері оларға қарасты территорияға ене бастаған түрлі процесстердің нақ ортасында болуы әр түрлі болды, олар түрлі комиссиялардың мүшелері болды, оларға 1906 жылы 9 қарашада заңмен бекітілген шаруалардың қауымнан шығу құқығы туралы Столыпиннің реформасын жергілікті жерлерде жүзеге асыруларына тура келді, бұқараның саяси көңіл-күйін қадағалады, яғни, Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары майданға кеткендердің отбасыларын есепке алды және т.б.

Шаруалар бастықтары институты мәселесін зерттеу шаруалар бастықтарының қызметі туралы бұрынғы түсініктердің аясын шын мәнінде кеңейтуге мүмкіндік берді, қазақ халқы өмірінің барлық жағын қамтыған қызмет нәтижелері анықталды. Сонымен бірге, шаруалар бастықтары институтының даму перспективасының болғандығын айта кету керек, өйткені, көп жағдайда бақылаушы қызметін атқарды, сол кезеңде тек әкімшілік басқару шарасы және бақылаудың жетіспеушілігіне байланысты халықтың дамуында көшпелі ауыл және қонысаудару қоныстарында әлеуметтік-экономикалық шаралардың толық кешенін әзірлеу қажет болды.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Кауфман А.А. Аграрный вопрос в Россий. Курс лекций. -М. -1917.

2. КауфманА.А. Соображения о допустимости наделения переселенцев в некоторых местностях Тургайской области в уменьшенном против 15 десятин на душу размере. СПб., 1900.-С.15,24-25.

3. Кауфман А.А. Переселенцы-арендаторы Тургайской области. СПб., 1897.-С.36

4. Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиреченской области // Вопросы колонизации. Вып. 1. СПб., 1907. -С. 19

5. Полферов Я.Я. Земледелие в Тургайской области.-Оренбург,1896.-66с.

6. Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи (киргизский земельный вопрос и колонизационная политика правительства).Спб., 1907.-97с.

7. Азиатская Россия. Спб., 1914.Т.2. Крафт И.И. Сборник узаконений о киргизах степных областей. Оренбург.1898.- 532c.

8. Бөкейханов Ә.Шығармалар.-А.,1994.-245б.; БөкейхановӘ.Таңдамалы.-А.,1995.-385б. .; ТынышпаевМ.История казахского народа.А.,1993.-224с.; Дулатов М.Шығармалар жинағы.А.,1992. -344б.

9. Дулатұлы. М. Шығармалары. Мақалалар мен зерттеулер. 2-т., Алматы, 1997.- 71б.

10. Шонанұлы Т.Жер тағдыры, ел тағдыры.-Алматы.- 1995.-224б

11. Страховский И.М. Крестьянские права и учреждения. Спб., 1903; Гессен В.М. Вопросы местного управления.Спб.,1904.

12. Любавский М.К. Обзор истории русской колонизации с древнейших времен и до ХХвека.- М., 1996. - 688с.

13. Галузо П.Г. Туркестан-колония (очерк истории колониальной политики русского царизма в Средней Азии).Ташкент.,1935.-222с.: Галузо П.Г. Колониальная система российского империализма в канун Октябрьской революции.\\ Казахстан в канун октября. Алма-Ата., Наука,c. 3-24.

14. Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети XIX- начало XX вв.(1867-1907).-Алма-Ата:Изд-во АН КазССР.- 1963.-411с

15. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в XIX- начале XXвв.-Алматы., Жеті жарғы,1996.-352с.

16. Национальные окраины Российский империи.-М.,1997

17. Быков А.Ю. Истоки модернизации Казахстана\ проблема седентаризации в росийской политике (XYIII-XXв).- Барнаул,2003.- 290c.

18. Алаш қозғалысы. 2- томдық 1-том А.-2008.- 480 б.

19. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда.- Алматы., 1995.-256б

20. Құл- Мұхаммед.М. Алаш қайраткері саяси- құқықтық көзқарастарының эволюциясы.-Алматы,1998.-360б; соныкі. Алаш ардагері.- Алматы,1996.-223б

21. Валиханов Е.Ж. Колонизационная политика Российской империи в Казахстане\\ Абай.-1999.-№1., С. 28-29.

22. Абдрахманова Б.М. История Казахстана: Власть,система управления, территориальное устройство в XIX веке.- Астана, 1998.-137с.

23. Цит.по: Олкотт М.Б. Казахи. Вып.1. Стэнфорд, 1987.-C.57.

24. Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы (1896-1916).-Алматы, Ғылым,1997.- 213б

25. Есмағанбетов К.Л. Что писали о нас на Западе .-А., 1992.-212с.; Лаумуллин М.История Казахстана конца XIX-начало XX вв. в зарубежной историографии.// Известия АН Казахстана.Сер.общ.наук.-1992.-№5.-C.34-35.; Несипбаева К.Р. Современная англо-американская историография русской экспансии и колонизации Центральной Азии и Казахстана (XIX- начало XX.).-1997.-191с.; Таштемханова Р.М. Казахстан в немецкой историографии.- Павлодар, 2003.-200с.

26. Сариева Р.Х. Колониальная политика царизма в Казахстане: на примере Тургайской области(1868-1914гг). Автореферат.А.-2002.-30б

27. Әбенов Д.Қ. XIXғасырдың соңы –XXғасырдың басында қазақ жеріне орыс шаруаларының қоныстануы және оның зардаптары (Орал,Торғай облыстарының материалдары негізінде). Автореферат.А.-2000.-30б

28.Полное собрание законов Российский империй.-3изд.Том 22., № 19493. Спб. 190. 593-594 бб.

29. Энциклопедия «Айқап» .- Алматы, 1995.- 366 б.

30. «Қазақ» газеті.- Алматы.,1998. 64;192;313;377б.

31. Тургайская газета.- 1903, 26 январь, 16 фев.,23 март., «Тургайская областные ведомости» за 1903год

32. Обзоры Тургайской области за с 1910 по 1915 год.- Оренбург.; Обзор Уральской области с 1900 по 1915 год.; 0бзоры Акмолинской области с 1903 по 1915 год.-Омск.; Обзоры Семипалатинской области с 1903 по 1915год.- Семипалатинск.; Памятная книжка и адрес-календарь Тургайской области за 1915 год.- Оренбург. с184.;

33. Полное собрание законов Российской империи.- 3 изд. Т 22.,№ 19493. Спб1903.- с 593-594.; Материалы по истории политического строя Казахстана.Т.1.А.-1960 с. 337-373.; Журнал совещания о землеустройстве киргиз.-1907.-c11-21.;Сборник законов и распоряжений по переселенческому делу.- Спб., 1901.-46., 1909.-с1-25.; Землеустройство(Сб. законов и распоряжений) Вып V., Сп., 1914.- 312с.; Сборник узаконений и распоряжений о водворении переселенцев и образовании переселенческих участков. Спб.,1907.-23-24.; Вопросы колонизаци. Спб. - 1909.- №5., 1910.-№7., 1911.- №9.;

34. Бөкейханов Ә.Шығармалар.-А.-1994.-245б.;Бөкейхан А. Таңдамалы.-А.- 1995.- 385б.; Тынышпаев М. История казахского народа.А.-1993.-224c.; Дулатов М. Шығармалар жинағы. А.-1992.- 386б.; Байтұрсынов А. Ақжол. -1991.-463 б.

35. Добросмыслов А.И. Тургайская область: Исторический очерк.- Тверь, 1902. - С.448.

36. Киргизский край.//Россия. Полное географическое описание нашего отечества.-Под ред. В.П.Семенова. Т.18.- СПб.,1903. -С. 235.

37. Кауфман А.А. К вопросу о колонизации Уральской области.-СПб.,1903. С. 22.

38. Полный свод законов Российской империи.Собр.Т.IX.- Спб., 1891.-С.535-538.

39. Сулейменов Б.C. Агарный вопрос в Казахстане последней трети XIX-начала - XXвв.-Алма-Ата, 1963.- С.101.

40. Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи.- Алма-Ата.-1991.- 53б.

41. Крафт И.И. Сборник, 432б

42. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2841-іс. 14-п.

43. Кауфман А.А. Отчет старшего производителя работ Кауфмана по командировке в Тургайской области.- ч.2.- Спб., 1897.- 17б. .

44. Добросмыслов А. И. Тургайская область. Исторический очерк.- Тверь, 1902.Т.1-3; Добросмыслов А. И. Торговля в Тургайской области.- Оренбург.-1898.-134c.; Добросмыслов А.И.Скотоводство Тургайской области. Оренбург: Изд-во Тург.стат.ком-та.1895;Крафт И.И. Сборник узаконений о киргизах степных областей. Оренбург.-1898.- 532с.; Полферов Я.Я.. Земледелие в Тургайской области. - Оренбург: Изд-во Тург.стат.ком-та..1896.-66c.

45. Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России.- Алма-Ата, 1981.- С. 137 ; Буктугутова Р.С. Очерки истории общественного движения в Степном крае в конце XIX – начале XX вв.- Усть-Каменогорск, 2006.- С. 108-109.

46. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России.- М., 1957. -С. 168.

47. Кауфман А. Переселение и колонизация. -СПб., 1905. -С.31.

48. Аграрная история Казахстана \конецXIX-началоXXв\ С. 61-65. Сборник узаконений и распоряжений о переселении.СПб., 1901.- С. 97-104.

49. Турсунбаев А.Б. Из истории крестьянского переселения в Казахстан.- Алма-Ата, 1950.- С. 71.

50. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2947 -іс. 26-п.

51. Журнал совещания о землеустройстве киргиз.-СПб., 1907.- с11-21

52. Материалы по киргизскому землепользованию\ Щербина Ф с. 6-23

53. Сборник узаконений и распоряжений о водворении переселенцев и образовании переселенческих участков.-Спб., 1907.- C. 23-24).

54. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма(60-годы XIXв- 1917 г).- М., 1986.-C. 161.

55. Переселение и землеустройства за Уралом в 1913г .- Спб., 1914.-C. 22-23.

56. ҚР ОМА. 29-қор. 1-т., 135-іс., 25- п.

57. Шарова П.Н. Переселенческая политика царизма в Средней Азии // Исторические записки. М., 1940, № 8. C. 31.

58. Фомченко А.П. Русские поселения в Бухарском эмирате.- Ташкент, 1958.- С.46-47, 71.

59. Украинцы-переселенцы Семипалатинской губернии.- Л., 1930.-C.56.

60. ҚР ОМА. 64-қор. 1- т., 4739-іс. 5-п.

61. Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен).- Т. 1. Алма-Ата; М., 1935. - C. 228

62. Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно – кочевая община. Алма-Ата, 1964. -С. 130.

63. Хворостанский П. Общие результаты повторного статистического обследования киргизского хозяйства и землепользования в Кустанайском уезде Тургайской области. // Вопросы колонизации. -1910. № 6.- С. 255.

64. Киргизская депутатция в Оренбурге.// Торғай газеті.- 25 желтоқсан, 1905.- №52.

65. ҚР ОМА. 25-қор.1-т., 2781-іс.

66. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 818-іс. Дело об учреждении в Степном ген-губернаторстве института земских начальников о введении установлении по крестьянским киргизских и инородческим делам положения о крестьянских начальниках. 7 окт 1897г-4 февр. 1902г. 405стр.

67. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 818-іс. Дело об учреждении в Степном ген-губернаторстве института земских начальников о введении установлении по крестьянским киргизских и инородческим делам положения о крестьянских начальниках.

68. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 818-іс. Дело об учреждении в Степном ген-губернаторстве института земских начальников о введении установлении по крестьянским киргизских и инородческим делам положения о крестьянских начальниках.

69.Полное собрание законов Российский империй.-3 изд. Том 22., №19493.Спб 1903.593-594стр.

70. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2682-іс. Проект временного положения о крестьянских начальниках в губерниях Тобольской,Томской, Енисейской и Иркутской области .\переписки по этому вопросу\.236стр.

71. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 818-іс. Дело об учреждении в Степном ген-губернаторстве института земских начальников о введении установлении по крестьянским киргизских и инородческим делам положения о крестьянских начальниках. 7 окт 1897г-4 февр. 1902г. 405стр.

72. Тургайская газета.- 1 январь, 1903.-№1

73. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1009-іс. Дело о приведении в действия временного положения о крестьянских начальниках в Акмолинской и Семипалатинской области. (15 июля 1902г-7 октябрь 1903г).314стр

74. ҚР ОМА. 369-қор.1- т., 8730-іс. Дело о разделение уездов Акмолинской области на крестьянские участки. 19.05.1904-30.04.1907г. 69 стр.

75. ҚР ОМА. 369-қор.1- т., 8835-іс. Дело о разделение уездов Акмолинской области на крестьянские участки. 19.05.1904-30.04.1907г. 69 стр.

76. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс. 18-п. Отчет о деятельности уездных съездов крестьянских начальников Тургайской области за 1903 год.439 стр.

77. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 3206-іс. Списки волостей и поселков Тург.обл.с подразделением их на крест.участки и подрайоны.

78. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2941-іс. Отчет о деятельности уездных съездов и крестьянских начальников Тургайской обл.1909 год.

79. Тургайская газета. -1910, 17октябрь.- №42.

80. Скалов Б.Строй хозяйства южных кочевников.Оренбург.1907.30 б.26

81. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2682а-іс. Проект временного положения о крестьянских начальниках в губерниях Тобольской,Томской, Енисейской и Иркутской области .\переписки по этому вопросу\1897-28.02.1906.236стр.

82. ҚРОМА. 25-қор.1-т., 3105- іс.О ревизий камеры крестьянского начальника 3-го участка Актюбинского уезда и подведомственных ему учреждение.

83. ҚР ОМА. 64-қор.1-т., 1287- іс. Копии журналов общего присутствия Семипалатинского областного правления по крестьянским делам о ревизий делопроизводства крестьянских начальников №1-2-3 и др. участков. 2февраль 1911г-26 ноябрь 1915г.

84. ҚР ОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс. О территориал. разделении Кустанайского и Актюбинского уезда на участки между крест.нач. и переселенческими чиновниками.24\11\07-9\03\10.29 стр.

85. ҚР ОМА. 25-қор.1-т.,2944- іс. О возложении на крестьянских начальников объязанностей по хозяйственному и общественному устроиству переселенцев.15.05.1909-13.09.1910

86. ҚРОМА. 25-қор.1-т., 277-іс. Журнал общего присутствия Тургайской обл

87. ҚР ОМА. 25-қор.1-т.,2766- іс. Описи дел принятых крестьянскими начальниками от уездных начальников.15.11.1902-3.03.1903

88. ҚР ОМА. 29-қор.1-т., 117-іс. Отчет о ревизий по переселенческому делу заведующего 1-подрайона Актюбинского уезда Тургайской области В.И.Какита и переписи поэтому вопросу.19.10.1911-12.10.1918

89. Абдрахманова Б.М. История Казахстана: власть, система управление, территориальное устройство в XIX веке. Астана.1998.-С. 102

90. Обзор Тургайской области.- Оренбург.-

91. Ваганов О.А. Земельная политика царского правительства в Казахстане(1907-1914гг)\\ Исторические записки№31 М., 1950. c. 66

92. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 2691-іс. О крест.нач. 1-го участка Иргизского уезда Гарфе.

93. ҚР ОМА. 64-қор 2-т., 616-іс.О крест.нач. 4-го участка Павлодарского уезда Серебрянский

94. ҚРОМА. 64-қор 2-т.,576- іс. О крест.нач. 3-го участка Кустанайского уезда Прозорова А.

95. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 524- іс.О крест.нач. 1-го участка Акмолинского уезда Нецветаева Г.

96. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 327- іс. О крест.нач. 3-го участка Петропавловского уезда Жданова С.

97. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 274- іс. О крест.нач. 1-го участка Омского уезда Эртова

98. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 754- іс.О крест.нач. 1-го участка Кокчетавского уезда Бострема В.

99. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 754- іс. 17 п.

100. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 747- іс.О крест.нач. 1-го участка Петропавловского уезда Н.Фон-Штейна.

101. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1009-іс. 168 п.

102. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2691-іс. 39 п.

103. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 621- іс. 3п. О крест.нач. 1-го участка Усть-Каменогорского уезда Смирнова

104. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2759-іс. 66 п. О крестьян. нач. 1-го участка Кустанайского уезда Лихачеве председательств. Кустанайского уезда крест. начальников.159стр.

105. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2759-іс. 8 об.

106. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 301- іс. 1-2пп. Послужной список крест.нач. 2 участка Зайсанского уезда Данилова

107. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2811-іс. 168 п. По обвинению крест.нач. 1 и 2 участков Тург. уезда штабс капитана Андреева и статского советника Добросмыслова в преступлениях предусмотр.344 ст. Уложения о наказания.18 стр.

108. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 616- іс. 23п.

109. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287 -іс. 118-118об п.

110. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2759-іс. 127об.

111. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1009-іс. 168п. Дело о приведении в действия временного положения о крестьянских начальниках в Акмолинской и Семипалатинской области. (15 июля 1902г-7 октябрь 1903г).314стр

112. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2691-іс. 179 п.

113. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2759-іс. 120-122 пп.

114. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2759-іс. 8 п. О крестьян. нач. 1-го участка Кустанайского уезда Лихачеве председательств. Кустанайского уезда крест. начальников.159стр.

115. ҚРОМА. 64-қор 2-т., 621- іс. 13 п.

116. ҚР ОМА. 64-қор.2- т., 158-іс. 1-1об пп. Ф.64. Оп 2. Д 158. Письмо товарища обер прокурора святейшего синода тайного советника Соблера о предоставлении бывшему делопроизводителю главного священника при главнокомандующим на Дальном Востоке титулярному советнику Автухову должности крестьянского начальника в Степном крае.10.11.05- 13.11.05.3стр.

117. ҚР ОМА. 64-қор.2- т., 158-іс. 2 п.

118. ҚР ОМА. 64-қор 2-т., 621- іс. 13 п.

119. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс. 129 п.

120 ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс. 130 п.

121 ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс. 131 п.

122 ҚРОМА. 64-қор 2-т., 616- іс. 35-36 об.

123 ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2811-іс. По обвинению крест.нач. 1 и 2 участков Тург. уезда штабс капитана Андреева и статского советника Добросмыслова в преступлениях предусмотр.344 ст. Уложения о наказания.

124 ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2811-іс.

125 ҚР ОМА.25-қор.1-т.,2841- іс. 451-465 пп.

126 Тургайская газета. 21 марта. 1910. №12

127 Алексей Алексеевич Андреев (некролог) //Тургайские областные ведомости 23 июня 1912. №2.

128 ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2775- іс. 68об-69 пп. Отчет о деятельности уездных съездов крестьянских начальников Тургайской области за 1903 год.439 стр.

129 ҚРОМА. 25-қор.1-т.,1009- іс. 32-32об пп.

130 ҚРОМА. 64-қор 2-т., 754- іс. 19п.

131 ҚРОМА. 64-қор 2-т., 616- іс. 36.

132 ҚРОМА. 64-қор 2-т., 616- іс. 36.қосымша

133. Тургайская газета №16 6 июль1903.

134. ҚРОМА. 64-қор.1-т.,1009- іс. 43- пп.

135. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2941- іс. 2-4 пп.

136. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2941- іс. 5 п.

137. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2941- іс. 5 п.

138. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс. 134-134об пп.

139. ҚР ОМА. 369-қор.1- т., 8863-іс. 15-17 пп. Отчеты о деятельности уездных съездов крестьянских начальников, волостных судов и волостных правлений. 30.03.05-31.12.08. 505стр.

140. ҚР ОМА. 369-қор.1- т., 8863-іс. 21-22 пп.

141. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс. 233-234 пп.

142. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс. 230-235 пп.

143. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс. 235 п.

144. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс. 9 п. О территориал. разделении Кустанайского и Актюбинского уезда на участки между крест.нач. и переселенческими чиновниками.24\11\07-9\03\10.29 стр.

145. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс. 112п.

146. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс. 112 об.

147. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс. 113 п.

148. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс. 135 п.

149. ҚРОМА. 25-қор.1-т., 2775- іс. 3-6 пп. Отчет о деятельности уездных съездов крестьянских начальников Тургайской области за 1903 год.439 стр.

150. ҚРОМА. 25-қор.1-т., 2966 -іс., 81 п.

151. ҚРОМА. 25-қор.1-т., 2966 -іс., 50 п.

152. ҚРОМА. 25-қор.1-т., 2966 -іс., 40-41 пп.

153. Тургайская газета, 1 январь, 1903.№1,4 стр

154. ҚРОМА. 64-қор.1-т., 1287 -іс., 158-159 пп. Копии журналов общего присутствия Семипалатинского областного правления по крестьянским делам о ревизий делопроизводства крестьянских начальников №1-2-3 и др. участков. 2февраль 1911г-26 ноябрь 1915г.

155. ҚРОМА. 64-қор.1-т.,1287-іс.118 -128пп.

156. ҚРОМА. 64-қор.1-т.,1287-іс.118 -128пп.

157. ҚРОМА. 64-қор.1-т.,1287-іс.118 пп.

158. ҚРОМА. 64-қор.1-т., 1287 -іс., 158-159 пп.

159. ҚРОМА. 64-қор.1-т., 1287 -іс.

160. ҚРОМА. 64-қор.1-т.,8863-іс.

161. Тургайская областные ведомости.-1903 , 20 желтоқсан.-№52,

162. Тургайская областные ведомости.-1903 , 20 желтоқсан.- №52,

163. Тургайская областные ведомости.-1903, 3мамыр.-№19,

164. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс.

165. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2775- іс.

166. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2941- іс.

167. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. Алма-Ата-Москва. 1996. 380б.\

168. ҚРОМА. 78-қор.2-т.,2920- іс.

169. Материалы по киргизскому землепользованию.Тургайская область: Актюбинский уезд. Т.7.- Воронеж. 1903.31б

170. Аничков И. Упадок народного хозяйства в киргизских степях.\\ Русская мысль. 1902 г., №5, 50-73.бб

171. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2912-іс. 1-3 пп. По представлению крест. начал. 1-го участка Актюб.уезда о разрешений созыва особого съезда для разрешения земельного спора, между киргизами №1 аула Актюб.волости и №5 аула Каратугайской волости.30\06\1908-30\05\1912.

172. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2912-іс. 8-9 пп.

173. О разделение №6 аула Камсактинской волости Актюб. уезда на 2 самостоятельных аула №6 и №9-й.

174. Сулейменов Б. Аграрный вопрос. С 274-275. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2812- іс. 1-120 пп.

175. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2841- іс. 451-465 пп.

176. Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети XIX- начало XX вв.(1867-1907).-Алма-Ата:Изд-во АН КазССР.- 1963.-411с 276б

177. Материалы по киргизскому землепользованию.Тургайская область: Актюбинский уезд. Т.7. – Воронеж.1903. 6б.

178. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2822- іс. 6-п. О сопротивлениях киргиз по образованию переселенческих участков.13\05\1906-31\12\1909г.

179. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2822- іс.

180. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2822- іс.

181. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2822- іс.

182. ҚРОМА. 25-қор.1-т.,2822- іс. О сопротивлениях киргиз по образованию переселенческих участков.13\05\1906-31\12\1909г.

183. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2822-іс.

184. ҚРОМА 25-қор,1-тізбе.,2786-іс.

185. ҚР ОМА. 25-қор.1-т., 2841- іс.

186. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1009-іс.

187. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1009-іс.

188. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1009-іс.

189. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1009-іс.

190. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

191. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

192. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

193. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

194. Киргизский 324.б\

195. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

196. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

197. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2941-іс.

198. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

199. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 3186-іс.

200. ҚР ОМА 25-қор,1-т.,2941-іс.

201. Обзор Тургайской области за 1912гг.-Оренбург, 1913.- 189б

202. Обзор Тургайской области за 1915гг.-Оренбург, 1916.- 172б

203. Обзор Тургайской области за 1915гг.-Оренбург, 1916.- 172б

204. Обзор Тургайской области за 1915гг.-Оренбург, 1916.- 170б.

205. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1009-іс.

206. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

207. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

208. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

209. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс.

210. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2941-іс.

211. Обзор Тургайской области за 1915гг.-Оренбург, 1916.- 108б

212. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

213. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2775-іс.

214. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 3423-іс. Переписка с крестьянскими начальниками и уездными комиссии об отпуске средств на выдачу пособия семьям мобилизованных на войну по Тургайской области. (нач.30 янв.1917-кон 20 июль 1918г).

215. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс. Копии журналов общего присутствия Семипалатинского областного правления по крестьянским делам о ревизий делопроизводства крестьянских начальников №1-2-3 и др. участков. 2февраль 1911г-26 ноябрь 1915г.

216. ҚР ОМА 25-қор,1-т., 3423-іс.

217. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс.

218. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2941-іс.

219. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс.

220. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс.

221. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 277-іс. 19-19об\ Журнал общего присутствия Тургайской обл

222. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 1287-іс.

223. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 3105-іс.

224. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2986 –іс. О поземельных спорах киргиз.

225. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 2835 –іс.Об избиении киргизами Тург.уезда и.д. крест.нач. Назарова и помощника Тург. уездного начальника.

226. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 2835 –іс.

227. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 2835 –іс.

228. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 2414 –іс.Дело об уволнений с должности крест.нач. 2 участка Каркаралинского уезда Семипалатинской обл-ти, полковника Шилова обвиняемого в преступлении по 354 и 358 ст. Уложения о наказании.23\06\1907-16\03\1911г

229. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 2414 –іс.

230. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 3096 –іс. О крест.нач. Таскине и волостном управителе Мурзабакине Кустанайс.уезда обвиняемых за участие в грабежах по Тург.обл. 20\02\1911-09\11\1913г.

231. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 3096 –іс.

232. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 3203 –іс. 1-123пп. По жалобе Тусунской волости управителя Дауренбекова на постановление крестьянского начальника 1 участка Тургайского уезда Березина за устранение его от должности. 13.06-1913г.

233. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 3097 –іс. По жалобе Херсонского волостного старшины Бориса Спильнина на постановление крестьянского начальника 3 участка Актюбинского уезда об удалении его от должности.16стр.

234. ҚРОМА. 64-қор.1- т., 2544–іс. Дело по обвинению бывшего крестьянского начальника 1-го участка Семипалатинского уезда Шелькинга Альфонса Игнатьевича в преступлении по должности 18июнь1911-18 дек 1913г.

235. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 2523-іс. 1-4пп. Жалоба киргиз №15 аула Кулуджунский волости Джубандык Булгумбаева на неправильное действия крестьянского начальника 2-участка Усть-Каменогорского уезда Кожевникова.

236. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 2523-іс.

237. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 2523-іс.

238. ҚР ОМА. 64-қор.1- т., 2523-іс. Жалоба киргиз №15 аула Кулуджунский волости Джубандык Булгумбаева на неправильное действия крестьянского начальника 2-участка Усть-Каменогорского уезда Кожевникова.

239. ҚР ОМА. 25-қор.1- т., 277-іс.

240. ҚР ОМА. 25-қор.1-т., 277- іс.

241. Дулатұлы. М. Шығармалары. Мақалалармен зерттеулер.- 2-т. Алматы, 1997.-344б.

242. Тынышпаев М. История казахского народа.-Алматы, 1993.-224б.

243. Бөкейханов Ә. Таңдамалы.-Алматы,Қазақ энцикломедиясы.-477б.

244 «Қазақ» газеті.- Алматы, 1998.-560б.

245. Энциклопедия Айқап.-1995.- 366б.

246. ҚРОМА. 25-қор.1- т., 815–іс.