Қаржылық есеп берудің элементтері

Субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен тікелей байланысқан элементтер бухгалтерлік баланста көрсетілген активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал болып табылады. Кірістер мен шығыстар жайлы есеп беруде субъектінің көрсеткіштерін өлшемімен тікелей байланысқан элементтер. Ақша қозғалысы туралы есеп беруді және меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп элементтері көрсетеді.

Активке айналған болашақ экономикалық пайда мыналардың нәтижесінде алынуы мүмкін:

1. 
   егер актив жеке немесе субъект өткізетін дайын өнім (тауар, жұмыс, қызмет көрсету) өндірісінде басқа активтермен үйлесіп пайдаланылса;
   
2. 
   басқа активтерге айырбасталса;
   
3. 
   міндеттемелерді өтеу үшін қолданылады;
   
4. 
   субъектілерді меншіктеушілер арасында бөлінеді.
   
5. 
   Міндеттеме – өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде пайда болған және құндық бағасы, жеке тұлға немесе ұйым пайдасына белгілі бір әрекет етуші, мүлік беруге, жұмыс орындауға, ақша және басқасын төлеуге, әлде өтеу экономикалық пайдалы активтің кемуіне немесе ресурстың жылыстауына әкелетін белгілі бір іс-қимылдан қағыс міндеттілік.
   

1. 
   ақша төлеумен;
   
2. 
   басқа активтерді берумен;
   
3. 
   қызмет көрсетумен, жұмыс орындаумен;
   
4. 
   бір міндеттемені екіншісіне ауыстырумен;
   
5. 
   міндеттемелерді жарға капиталына аударумен.
   

Акционерлік қоғамдардың бухгалтерлік балансында меншікті капитал, бөлінбеген табыс, бөлінбеген табыс есебінен пайда болған резервтік капитал, сондай-ақ меншікті капиталды қолауды қамтамасыз ететін түзетуді көрсететін сома, акционерлер салған қаражат ретінде сынып тармақтарына бөлінеді. Бұл тұжырымдамалар басқа субъектілерге де сай келеді.

1. 
   кірістер – меншіктеушілердің салымына байланысы жоқ, меншікті капиталдың көбеюіне жетелейтін активтердің немесе олардың құнының артуы, не болмаса міндеттемелердің азаюы түріндегі есепті кезең ішіндегі экономикалық пайданың өсуі.
   
2. 
   шығыстар – меншіктеушілердің арасындағы бөлуге байланысы жоқ, меншікті капиталдың кемуіне әкелетін, активтің немесе олардың құнының азаюы, не болмаса міндеттеменің ұлғаюы түріндегі есепті кезең ішіндегі экономикалық пайданың азаюы.
   

1. 
   бапқа байланысты кез келген болашақ экономикалық пайданы субъект алады немесе жоғалтады деген ықтималдық бар;
   
2. 
   объектінің сенімді өлшенетін құны немесе бағасы бар.
   

• 
  бастапқы бағасымен. Активтер оларды сатып алған кезде қол жеткен тараптардың келісімі мен белгіленген ағымдағы құны бойынша немесе төленген ақшалай қаражат сомасында; міндеттемелер – міндеттемеге айырбасталып немесе кей жағдайлардағы белгілі бір шарттармен алынған (мысалға, салықтар) түсімнің сомасы бойынша жағдайлардың қалыпты тоғысуы кезінде міндеттемелерді орындау үшін төленетін ақшалай қаражатттың сомасы бойынша көрсетіледі.
  
• 
  Ағымдық құнымен. Активтер есепте сол немесе соған ұқсас актив енді ғана сатып алынған жағдайда төленуге тиісті ақшалай қаражат сомасы бойынша көрсетіледі, міндеттемелер оларды өтеу үшін талап етілетін ақшалай қаражаттың дисконтталмаған сомасы бойынша көрсетіледі;
  
• 
  өткізудің (өтеудің) ықтимал құнымен. Активтер сатудан алынуы мүмкін ақшалай қаражат сомасы бойынша көрсетіледі. Міндеттемелер – оларды өтеу үшін талап етілетін ақшалай қаражат;
  
• 
  дисконтталған құн. Активтер субъектінің қалыпты қызметі барысында активтеді генерациялауға тиісті ақшалай қаражат болашақ түсімінің дисконтталған құны болып танылатын ағымдағы құны бойынша;
  
• 
  баланстық құнымен. Активтер мен міндеттемелердің бухгалтерлік баланста көрстілетін құны.
  

1. 
   Неліктен бухгалтерлік есеп жүйесін «бизнестің тілі» деп атаймыз?
   
2. 
   Шаруашылық фактілері немесе шаруашылық операциялары қалай қалыптасады және бұлар бухгалтерлік есептің қандай кезеңдік объектілерін сипаттайды?
   
3. 
   Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде әрбір бухгалтер қанша және қандай сабақтастық мәселелерді орындауы керек?
   
4. 
   Шаруашылық фактілерін бағалауды, топтастыруды, жіктеуді қалай түсінесіз?
   
5. 
   Ішкі, сыртқы, осы сәттегі, ұзақ мерзімді және күрделі тұрғыдағы шаруашылық фактілерін сипаттаңыз.
   
6. 
   Макро және микро есеп ұғымдарына қысқаша түсінік беріңіз.
   
7. 
   Оперативтік жедел есеп, бухгалтерлік, басқарушылық,қаржылық статистикалық есеп түрлеріне сипаттама беріп, бұлардың маңызын қысқаша түсіндіріңіз.
   

8. 
   Осы кездегі есеп жүйесі (кітапта көрсетілген 2.1.сүлбе бойынша) құрылымдарының өзара байланысын сипаттаңыз.
   
9. 
   Үйымдардағы сатылы экономикалық үрдістің қалыптасуы қандай және қанша кезеңдерден түрады? Бұлардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама беріңіз.
   

1. 
   Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» Алматы, «Центраудит», 2010.
   
2. 
   Хорнгрен Ч.Т., Фостер ДЖ. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект М.Фин. и статистика 2010
   
3. 
   Белобжецкий И.А. Аудит. В 2-х частях. М.: Бухгал-терский учет, 2011 г.
   
4. 
   Дюсембаев К.ПІ. Теория аудита. Алматы. Экономика. 2005 г.
   
5. 
   Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы. Ғылым, 2011 г.
   
6. 
   Робертсон Дж. Аудит. Перевод с англ. - М: КРМС, Аудиторская фирма "Контакт", 2010, -496 с.
   

1. 
   Бақылаудағы аудиттің маңызы мен орны.
   
2. 
   Аудиттің түрлері мен міндеттері. ҚР дағы аудиттің нормативтік құқықтық реттелуі.
   
3. 
   Аудитторлық дәлелдемелер. Аудиттағы маңыздылық пен тәуекелділіктер. Аудитті жоспарлау.
   

1. 
   Бақылаудағы аудиттің маңызы мен орны.
   

«Аудиторлық қызмет көрсету» ұғымына Республикалық және территориялық аудиторлар палаталары, аудиторлық фир­малар мен тәуелсіз аудиторлар кіреді. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңға сәйкес Республикалық аудиторлар палатасы тәуелсіз «бейүкіметтік», қоғамдық, коммерциялық кәсіби, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады. Аудиторлар палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және мүшелік жарналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.

Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлардың саны кемінде екі адамнан құралуға тиіс. Оның жарғылық капита­лында аудиторларға және (немесе) аудиторлық ұйымдарға тиесілі үлес кемінде 51% болуға тиіс (11, 5-б.).

А
5 – 3/28

Нарықтық экономикаға көшу барысында аудиторлық қызметтерді құрудың қарқынын жеделдетіп, олардың жұмыс әдістерін жетілдіру аса маңызды. Бұл өндіріс пен шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін басқарудың көптеген салала­рында экономикалық проблемаларды шешудегі дәрменсіз­діктерді жылдам еңсеруге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасында аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы министрлігінің БТБ (Бақылау-тексеру басқармасы) жанынан шаруашылық есептегі тексеруші топ ұйымдастырылған 2009 жылдан басталады. Содан кейін оның негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кеңесінің №60 қаулысына сәйкес республиканың Қаржы министрлігіне қарасты аумақтық бөлімдерімен «Қазақстан­аудит» атты шаруашылық есептегі аудиторлық орталық құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұйымдарға аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компанияға айналды.

2010 жылдың 18-ші қазанында Жоғарғы Кеңес «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» бірінші заңын қабылдады, ал 2011 жылдың 6-шы мамырында елдегі аудитор­лардың 1 съезінде аудиторлар палатасының Жарғысы тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам аудиторлық фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке кәсіпорындар әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген қажеттілік арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасының есебі бойынша еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлердің саны шамамен 30 мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа сәйкесетін нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау – аудиторлық істің келешекте дамуын дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі халықаралық аудиторлық компаниялардың көптеп келуіне ықпалын тигізеді.

ҚР «Аудиторлық қызметтер туралы» заңында ашық үлгідегі акционерлік қоғамды, өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда кез келген ұйымдық-құқықтық фор­мада аудиторлық қызметті жүзеге асыру үшін құрылған коммерциялық ұйымдар ретінде ұғылатын аудиторлық ұйым­дарға анықтама берілген (11, 4-б.).

Аудиторлық ұйымдарды құру барысында аудиторлық кәсіпорындардың әр түрлі формаларын мынадай түрде мақсатқа лайықты пайдалану:

• 
  шетелдік аудиторлық фирмалардың өкілдіктерін;
  
• 
  біріккен аудиторлық кәсіпорындарды;
  
• 
  акционерлік қоғамдар мен компаниялар;
  
• 
  шағын жеке меншік және жеке кәсіпорындар;
  
• 
  жеке-дара аудит және кеңес беру.
  

Бұл компаниялар, әдетте, келешегі зор аудандарға ірі қала­ларда офистерге, үлкен штаттарға және халықаралық деңгейдегі ауқымды жобаларды жүзеге асыра алатын мүмкіндіктерге ие. «Үлкен бестік» мүшелерінің жылдар бойы тірнектеп жинаған тәжірибесі және жоғары беделі бар. «Үлкен бестіктердің» барлығы да өз қызметтерін Қазақстанда бастаған. Олардың өкілдері беделді тендерге қатысып жүр. Құрлықаралық фирмалардың тұрақты клиенттеріне белгілі халықаралық біріккен және қазақстандық компаниялар мен қаржы-банк мекемелері жатады.

Екінші тип ТМД елдерінің аудиторлық фирмалармен және шетелдік фирмалармен («Үлкен бестіктен» басқа) біріккен аудиторлық кәсіпорындар құруды көздейді. Мұндай аудиторлық фирмалар шетелдік, біріккен және отандық компанияларға кәсіби қызмет көрсетеді. Осы типтегі аудиторлық ұйымдардың қатарына біздің еліміздегі ЖАҚ «БДО «Қазақстанаудит»-ті жатқызуға болады. Ол 2010 жылдың сәуір айында «ВДО International» деп аталатын әлемдегі аса ірі халықаралық тәуелсіз фирмалардың аудиторлық ассоциациясына толыққанды мүше боп кірді.

1963 жылы негізі қаланған «ВДО International» 99 елдің аудиторлық фирмаларының қызметін қамтиды және 2002 жыл­дың басында «Артур Андерсон» атты әйгілі фирма тарағаннан кейін бұл ассоциация «Үлкен бестіктің» құрамына кірді.

Үшінші тип – бұл өнеркәсіп кәсіпорындарына, ауыл шаруашылығына, құрылысқа, сауда-жабдықтау және басқа да салаларға қызмет көрсететін салааралық аудиторлық компания. Ол өзіндік ерекшелігі бар тақырыпта жұмыс істейді, оның нақты қызмет бағыты бар, отандық кәсіпорындарға кең спектрлі кәсіби аудиторлық қызмет көрсетеді.

Ұйымдастыру формасының төртінші типі – құрамына бірнеше аудиторлар кіретін шағын дербес аудиторлық фирмалар. Олар негізгі қызметтердің шоғырлануын және икемділігін, клиентпен тікелей байланысуды, қызметтер мен адам ресурс­тарын оңтайландыру мүмкіндіктерімен қамтамасыз етеді. Қазақстанда аудиторлық ұйымдардың осы тобына НАК «Центраудит – Казахстан», ЖШС «Ержановтар және Кº», ЖШС «Ай-аудит» және т.б. жатқызуға болады.

Ұйымдастыру формасының бесінші типі – жеке-дара аудиттеу және кеңес беру. Бұл арада біріккен аудиторлық туралы айтылып тұрған жоқ, мұнда кәсіби-кеңес берушінің негізгі жұмысы турасында сөз болып отыр. Мұндай кеңес берушінің қызмет құны қосымша шығындардың болмауынан төмен, сол себепті де оның қызмет саласын едәуір кеңейтеді.

Аудиторлық ұйымдардың іс-тәжірибесін талдау олардың негізгі қызмет бағыттарын және ұлттық экономика саласы, әр түрлі салалардағы кәсіпорындармен өзара байланысының формаларын анықтауға мүмкіндік береді.

• 
  экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
  
• 
  салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
  
• 
  қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
  
• 
  аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.
  

Тексеруді жүзеге асыра отырып тәуелсіз аудиторлар екі негізгі қызметгі орындайды:

1. 
   Каржылық есеп берудің толықтығы мен дұрыстығын дәледеуге арналған дөлелдемелерді жинау және бағалау.
   
2. 
   Каржылық есеп беру мәліметтерін есептің жалпы қабылданған стандарттарына сәйкес тексеру.
   

Сапалы тексеруді қамтамасыз ету үшін аудиторлық фирмаларға бухгалтерлік, зандық және жалпы экономикалық мөселелер бойынша бағдарламалық камтамасыз ету, анықтамалық әдебиет түріндегі толық ақпараттық база қажет.

1. 
   Аудит анықгамасына енгізілген сөздермен сөйлемдерді қысқаша түсіндіріңіз.
   
2. 
   Келесідей түсініктерге сипаттама беріңіз: аудиттың мақсаты, маңызы мен міндцеттері.
   
3. 
   Аудиттың пайда болу себебін көрсетіңіз.
   
4. 
   Аудит түрлерін сипаттаңыз.
   
5. 
   Қазақстанда аудит қалай дамып отыр?
   

1. 
   Стуков С.А., Голышев В.Д. Введение в аудит. М.: Тарнер. 1992 г.
   
2. 
   Соколов Я.В. Десять постулатов аудита. Бухгалтерский учет. 2010 г., № 1.
   
3. 
   Сейткасымов Г.С., Сейткасымова А.Г. Становление и развитие аудиторской деятелъности. Караганда. КарГУ, 2010 г.
   
4. 
   Терехов А.А. Аудиты высшие и внутренние. - Журнал "Бухгалтерский учет",
   

1. 
   Ақша қаражаттары және оның эквиваленттерінің аудиті.
   
2. 
   Қорлар және дайын өнім аудиті. Дебиторлық қарыздар аудиті.
   
3. 
   Негізгі қуралдар аудиті. Материалдық емес активтер аудиті.
   

1. 
   Ақша қаражаттары және оның эквиваленттерінің аудиті.
   

Нарықтық қатынас кезiнде үкiмет серіктестіктерге, кәсiпорындарға, бiрлестiктерге және басқаларға өзiнiң есеп саясатын қалай жүргiзу керек екендiгi туралы нұсқау берiлмейдi және оның шаруашылық субъектiлерi өздерi шешедi. Осыған орай, олардың нормативтiк құжаттары болып, яғни есеп саясатын жұргiзудiң негiзгi көзiне №1 бухалтерлiк есеп стандарты »Есеп саясаты оны жазу» болып саналады. Оны «бухгалтерлiк есеп туралы» Қазақстан Республикасының ұлттық комиссиясы 2011 жылы 13 қарашада №3 қаулысымен бекiткен. Мұнда  әрбiр шаруашылық субъектiлерi өз бетiмен iс жүзiнде өздерiне қолайлы есеп саясатын жүргiзудiң жолын анықтайды және олардың атқаратын iстерiне, жұмыстарына сәйкес келуi тиiс.

Бухгалтерлiк есептi жүргiзу барысында бұл серіктестікте журнал-ордерлер қолданылады. Әр бiр есептi ай сайын  қолданылатын шоттар бойынша ведомостар мен журнал ордерлер осы құжаттардағы ақпараттар мен мәлiметтер арқылы бас кiтап толтырылды. Ал бас кiтаптың мәлiметтерi қоғамның жылдық қаржылық есебiне жасау үшiн қолданылады.

Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық жүргізуші субъектінің кассасы болады.

Кассир — материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке дара жауапкершілігі турапы онымен шарт жасалынады. Егер еңбек ақы мен басқа да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы олармен де шартгар жасалынады.

Бірнеше себептермен кассалақ опреацияларының аудитінің әдістерін меңгеру негізгі болып келеді:

-             Ақша қаражаттары кәсіпорынның тез өтетін активтерінің бірі болып келеді;

-             Ақша опреациялары массалық және тез таратылған болып келеді;

-             Ақша опреациялары массалығы және тез таратылғаны кәсіпорынның шаруашылық қызметінің осы учаскесінде көптеген зияндарға және бұзуларға әкеледі. Қолма-қол ақшалардың жылжуы кассалық операциялар арқылы жүргізіледі;

-             Еңбек ақысын төлеу;

-             Административтік шаруашылық шығындарды төлеу үшін қаражаттарды беру;

-             Есептегі тұлғаларға қаражаттар беру.

Кассалық операциялардың аудиторлық тексерістері еңбекті көп қажет етеді. Кассаның және кассалық операциялардың аудиті үш бағытта болады:

1)           Қолма-қол ақша қаражаттарының инвентаризациялауы;

2)           Кассаға келіп түсетін ақша қаражаттарын уақытысында тексеру;

3)           Шығынға ақшаны дұрыс жазуды зерттеу.

Ақшаны көшіру бойынша кассалық операциялардың шығынға кассалық есепке тіркелген құжаттар бойынша тексеріледі. Тексеріс кезінде келесі құжаттар пайдаланылды:

-             № 1 кассалық ордер «Кіріс касса ордері»;

-             №3 кіріс және шығыс касса құжаттарының тіркеу журналы;

-             №45 «Касса» шоты бойынша есеп регистрлері;

-             Бас кітап;

-             Ағымдағы жылдың баланстары.

Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – келесі сұрақтарды зерттеп талдау:

• 
  Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы
  
• 
  Ақша қаражаттарының есеп айырысу нысандары
  
• 
  Кассадағы және есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебі
  
• 
  Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу
  

2. 
   Қорлар және дайын өнім аудиті. Дебиторлық қарыздар аудиті.
   

Тауарлы- материалдық қорлардың есебінің аудитінің негізгі мақсаты- олардың есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады:

• 
  олардың сақталу және пайдалану орындарындағы қозғалыстары мен нақты қолда барлығы туралы дәлелді мәліметтер алу;
  
• 
  олардың сақталу ережелерін қамтамасыз ету;
  
• 
  өндіріске жұмсалу номаларының сақталуын қамтамасыз ету;
  
• 
  өндіріске қажеті жоқ материалдық ресурстарды табу, анықтау және оларды сату;
  

Тауарлы-материалдық қорлар баланста: материалдар 1310, дайын өнімдер 1340, тауарлар 1330, аяқталмаған өндіріс баптары бойынша жинақталып, оларға мынадай активтер жатады: шикізаттар, сатып алынған жартылай фабрикаттар (шала өнімдер) мен құрастыру бұйымдары, конструкциялар мен тетіктері, отындар, ыдыстар мен ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектері, қайта өңдеуге берілген материалдар, сондай-ақ шаруашылықтың негізгі қосалқы өндірістерінде сатуға шығарылған өнімдер түріндегі активтері және әр түрлі мақсаттар үшін сатып алынған тауарлар және есепті кезеңде технологиялық үрдіс аяқталмаған өндірістік шығындар да жатады .

Аудитордан әр түрлі мақсаттарға қоймадан босатылған материалды құндылықтар бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын мұқият тексеруді талап етеді.

Аудиторлық дәлелдемелердің негізгі көздері мыналар болып табылады: бухгалтерлік есептің қолданыстағы заңнамасы, салықтар туралы және басқа да номативтік-құқықтық актілер, бухгалтерлік есеп стандарттары, қаржылық есеп стандарттары, есеп саясатының қағидасы, бизнес-жоспар, өндірістік бағдарлама, қаржылық есептілік, бухгалтерлік есеп тізімдері. Алғашқы құжаттардың ішінен дәлелдеме көздеріне мыналар жатады: смета, шикізат шығындарының нормасы, лимит картасы, жолдағы қағаздар, инвентарлық сипат, салыстыру ведомосттары, хабарлама, төлем құжаттарының көшірмесі, келіп түскен жүктер есебінің журналы, счет фактуралар, ішкі орын ауыстыруларға үстемелер, тауарлы- транспорттық үстемелер, жүктік кедендік декларациялар, сертификаттар, кіріс ордері, сенімхат және т.б.

Ішкі бақылаудың құрылымын түсіну үшін аудитор:

• 
  Тауарлы-материалды қорлар табиғатын анықтау мақсатымен, өткен жылғы жұмыс құжаттарына шолу жасау керек.
  
• 
  Тауарлы материалды қорларға бақылаудың қалай жүргізілгендігін зерттеу.
  
• 
  Қандай мәселе табылғанын зерттеу;
  
• 
  Құралған сауалнама бойынша персоналдардарға сурау жасау;
  

Оларды жақсы түсіну үшін деректі алғашқы құжатты тексере отырып, аудитор өзіне қажет мазмұн нұсқауларын айқындай алады.

Сипаттау есебін, құжат айналымын, ішкі бақылау сұрақтарын, сұраулар тізімін құру арқылы ішкі бақылау жүйесінің түсінігін құжаттай алады. Шаруашылық қызметтің және клиенттің ішкі бақылауын алудағы сұрақтар тізімінің үлгісін келесі кестеден көреміз.

Шаруашылық операцияларды орындау барысында болатынын бұрмалауларды ішкі бақылау жүйелері арқылы жою мүмкін еместігін аудитор біліп жүруі керек. Сондықтан ол керекті тексеру процедуларын өзінің тәжірибиесіне және пікіріне сүйене отырып қабылдайды.

Ол арқылы тауарлы-материалды қорлар аудитінде қандай бұрмалаулар орын алатынын анықтайды. Тауарлы-материалды қорлар есебінде орын алатын бұрмалаулар.

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудиторлық бағдарламасы мынадай басты мәселелерді қамтиды:

• 
  Баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы мәліметтермен салыстырып тексеруді;
  
• 
  тауарлы-материалдық қорлардың синтетикалық және аналитикалық есебінің дұыс жүргізілгендігін тексеруді;
  
• 
  қолда бар тауарлы-материалдық қорлардың сақталуын, оларға уақтылы түгендеу жүргізілгендігін тексеруді;
  
• 
  қойма есебінің, тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысының бастапқы құжаттарының уақтылы дұрыс толтырылғандығын, соңғы қорытынды есеп беру күніне, субьектінің өндірістік қорларымен қамтамасыз етілуін тексереді.
  
• 
  Келіп түскен материалдардың уақтылы толық кіріске алынғандығын және бухгалтерлік жазуларды жүзеге асырылғандығын тексеруді;
  
• 
  Сатылып жөнелтілген және қайта өңдеуге берілген материалдық құндылықтардың операйияларының дұрыс құжатталып, бухгалтерлік жазуларының жүзеге асырылғандығын тексеруді.
  

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудиторлық бағдарламасы

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудитін тереңдетіп жүргізу үшін жоғарыда келтірілген аудиторлық тексеру бағдарламасын, кеңейте түсетін олардың ішкі жағдайын бақылауды тексеру тестерінің сауалнамасын жасау қажет.

Аудитор қойылған сұрақтарына алынған жауаптарын зерделеп және талдап ішкі бақылаудың жағдайы туралы қорытынды жасап бағдарламаға сәйкес аудиторлық іс-әрекеттерді жүзеге асырады.

Ұзақ мерзімді активтер сияқты ағымдағы активтерді баптары бойынша мәліметтерін тексерген кезде қолда барлығын, баланстың, Бас кітаптың, есеп регистрларының мәліметтерінің арасында тепе-теңдіктің сақталғандығын анықтап, синтетикалық және аналитикалық ақпараттардың сәйкестігіне көз жеткізудің маңызы зор.

Тауарлы-материалдық қорлардың кейбір жеке түрлеріне аудит жүргізгенде оларға және олардың есебіне ерекшеліктерін ескерудің маңызы зор.

Аудитор жасаған бағдарламасын кеңейте түсу үшін тауарлы- материалыдқ қорларды сатуға байланысты мынадай мәселелерді анықтауға тиісті:

1. 
   Тауарлы- материалды құндылықтарды сатуға шарт жасалғандығын және, олардың дұрыс рәсімделгенін;
   
2. 
   Артып-жөнелтілген өнімдердің құжаттарының дұрыс толтырылғандығын;
   
3. 
   Артып-жөнелтілген өнімдердің бағасының дұрыс толтырылғандығын;
   
4. 
   өнім сатуға жасалған шартқа сәйкес босату бағасының, өнімді сатушыдан сатып алушыға дейін жеткізу шығындарының төлену тәртіптері ескеріліп, дұрыс белгіленгендігін, ( оларды мынадай түрлерге бөлуге болады: франко-орын, сатушы, франко-қойма, жөнелтуші, франко-айлақ, белгіленген айлақ, франко-вагон, белгіленген франко – айлақ және сатып алушының франко-қойма);
   
5. 
   аналитикалық және синтетикалық есеп мәліметтерінің есеп регистрларындағы, Бас кітаптағы және баланстағы жазулармен сәйкестігін.
   

Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын  /өтелінетін/  дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың катарына жататындар:

-         ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық  /алдын ала төленген/ төлем;

-         тапсырылған  /берілген/  шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;

-         вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;

-         негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;

-         ұйымның лауазымды адамдарының  /тұлғаларының/ дебиторлық борышы:

-         басқадай дебиторлық борыштар.

Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар  /дебиторлық борыштар/  иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ  «дебиторлық борыш»  дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.

Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады.

3. 
   Негізгі қуралдар аудиті. Материалдық емес активтер аудиті.
   

Жерді тұрақты пайдалану құқығы мен жерді меншік құқығы ретінде есепке алу. Қазақстан Республикасының «Жер туралы » заңына сәйкес жер териториялық кеңістік болып саналады, оның шегінде ҚР сусуверенитеті, табиғи ресурстары, жалпыға бірдей өндіріс процесі және териториялық негізіндегі кез – келген еңбек процесі белгіленген . жер өндіріс прцесі ретінде еңбек процесінің және экономиканың бірқатар саласының, атап айтқанда, ауыл және орман шаруашылығының қажетті материалдық алғы шарттары ьболып табылады.

ҚР Конститутциясына сәйкес жер және оның қойнауындағы қазба байлықтар, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар мемлекеттік меншікке жатады. Сондай – ақ, бекітілген заңдар негізінде, шарттар мен шектеулерге байланысты жер жеке меншікке берілуі мүмкін.

ҚР жердің мемлекеттікте, жеке меншік те түрлері бірдей қорғалып және .танылады. Кез – келген меншік иесі заңға қайшы келмейтін кез – келген мәмілені жасауына болады.

Мемлекет меншігінде жерден оның учаскелерін:

• 
  сатуға немесе жеке меншікке тегін пайдалануына;
  
• 
  тұрақты немесе уақытша пайдалануына;
  
• 
  заң актілерінде қаралған шарттары бойынша жерге деген құқын сатуға болады.
  

Жерді қысқа мерзімді пайдалану үшін 5 жылға дейін, ал ұзақ мерзімді пайдалану үшін 5 жылдан 49 жылға дейін алады. Жерді қысқа мерзімге пайдалану үшін, оның пайдалану мақсаты көрсетіледі.

Жерді басқа да құралдармен салыстырғанда айырмашылығы шаруашылық айналыстағы жердің тұтыну құны ұтымды пайдаланған кезде тез азайып қана қоймай, сонымен қатар жақсара түседі. Осыған байланысты жер амортизацияланбайтын болып саналады.

Жерді пайдаланушылар мемлекетке жер үшін төлем төлейді. Жеке меншікке немесе жалға берілетін жерлердің төлем мөлшерлемесі ҚР үкіметінің 2001 жыл 16 маусымдағы № 210 – 10 заңымен бекітілген.

Әрбір кәсіпорын жердің оперативтік және бухгалтерліу есебін жүргізеді.

Әрбір жер төлемі бойынша негізгі құралдарды есептеудің мүліктіккарточкалары ашылып, жердің аналитикалық есебі жүргізіледі.

Меншік құқы мен жерді пайдалану құқы ҚР Азаматтық кодексімен және басқа да ҚР заң актілерінде қаралған тәртіпте қорғалады.

Меншік иесі немесе жерді пайдаланушылардың шеккен зияндары толық көлемінде өтіледі де, егер де:

• 
  меншік құқығынан немесе жерді пайдаланушылардан мемлекеттің қажеттілігі үшін қайтарылып алынса;
  
• 
  меншік құқығына немесе жерді пайдаланушыларға жерді пайдаланудың айрықша тәртібі белгіленуіне байланысты шектеулер енгізілсе;
  
• 
  меншік құқығы мен пайдалану құқығы бұзылса;
  
• 
  объекті салу және пайдалану нәтижесінде жердің сапасы төмендесе, нәтижесінде жер құнарлығы мен суару жағдайы нашарласа;
  
• 
  төтенше жағдай кезінде жерді қайтарып алса.
  

Уақытша әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі. Қолданыстағы заңға сәйкес шетелдік инвесторлар, басқа да заңды тұлғалар өндіріс процесінің белгілі бір уақыт мерзімінде пайдалану үшін ҚР территориясына өндіріс құрал – жабдықтарын мен басқа да негізгі құралдарын уақытша әкелуге құқылы. Бұл негізгі құралдар өзгертілмеген күйінде өз иесіне қайтарылады, тек

табиғи тозуынан басқасы. Республикаға әкелінбейтін негізгі құралдардың категорияларын ҚР Министрлер кабинеті анықтайды. Негізгі құралдарды әкелуге кедендік органдар рұқсат береді. Әкелу мерзімі әкелу мақсатымен белгіленеді және ол әдеттегідей екі жылдан аспауы тиіс.

Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.

Осыған сәйкес ҚР субъектісі кедендік территория шегінен тысқары шетелдерде өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін негізгі қорларын алып кетуіне құқылы.

Әкелінген және әкелінетін негізгі құралдардың есебі келесі: ( 2412-2415) «Уақытша әкелінетін негізгі құралдар» қосалқы шоттарында босатылуы мүмкін.

Уақытша әкелінген негізгі құралдарды есепке алғанда 2412-3, 2413-3, 2414-3, шоттары дебеттеліп 4240 шоты кредиттеледі.

Уақытша әкелінген негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар бойынша белгіленген тәртіп бойынша олардың амортизациясы есептеледі. Бұл жағдайда 2930,7110,7210,8045 шоттары дебеттеледі де, соған сәйкес 13-ші «Негізгі құралдардың тозуы » бөлімшесінің шоты, 3-ші «Уақытша әкелінетін негізгі құралдардың тозу » қосалқы шоты кредиттеледі.

Алматы, 2012 ж.

1. 
   Бухгалтерлік есептің концепциясы, стандарттары және қағидалары
   

Берілген сурақтарға жауап беру

1. 
   Есеп жүйесін стандарттаудың қажеттілігі
   
2. 
   Бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттау
   
3. 
   Халықаралық бухгалтерлік есеп ұйымдары
   
4. 
   Бухгалтерлік есептің әлемдік моделдері
   
5. 
   Халықаралық стандарттар негізінде Қазақстандық бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру
   

1. 
   Ә.Әбдіманапов «Қаржылық есеп» Алматы, 2007ж., 544-бет.
   
2. 
   Әбдіманапов Ә., Раимов С. Бухгалтерлік есеп принциптері және қаржылық есеп беру. Алматы 2005.
   
3. 
   Кеулімжаев Қ.К. «Корреспонденция счетов». Алматы, БИКО 2010
   
4. 
   Радостовец В.К. Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. «Бухгалтерский учет на предприятии» Алматы, 2002.
   
5. 
   Тулешова Г.К. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есеп және есептілік Алматы, “Бизнес информация” 2005.
   
6. 
   Палий В.Ф., Соколов Я.В., “Бухгалтерлік есеп теориясы”, М Финансы и статистика 2008ж.
   

2. 
   Екі жақтылық қағидалары және баланстық теңдеу
   

1. 
   Ә.Әбдіманапов «Қаржылық есеп» Алматы, 2007ж., 544-бет.
   
2. 
   Әбдіманапов Ә., Раимов С. Бухгалтерлік есеп принциптері және қаржылық есеп беру. Алматы 2005.
   
3. 
   Кеулімжаев Қ.К. «Корреспонденция счетов». Алматы, БИКО 2010
   
4. 
   Радостовец В.К. Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. «Бухгалтерский учет на предприятии» Алматы, 2002.
   
5. 
   Тулешова Г.К. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есеп және есептілік Алматы, “Бизнес информация” 2005.
   
6. 
   Палий В.Ф., Соколов Я.В., “Бухгалтерлік есеп теориясы”, М Финансы и статистика 2008ж.
   

3. 
   Шоттар жүйесі және екі жақты жазу