Алматы экономика және статистика академиясы Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясы

540 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

қатар  несиелердің  пайыздарының  жоғары  болуына  байланынсты  қарыз  алушылардың 

төлем  қабілеттілігінің  төмен  болуы,  қарыз  алушылардың  қаржылық  жағдайларының 

тұрақсыз  болуы  да  өз  әсерін  тигізді.  Банктердің  мүмкіндіктері  де  шектеулі  болды, 

сонымен қатар табысты мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында да алуға да болатын, ал 

олардың тәуекел деңгейі мейлінше төмен болатын. Сонымен бірге, қаржылық сектордан 

нақты  секторға  ақшалай  ағымдардың  шектеулігі  басқада  себептерге  де  байланысты 

болатын [1].  

Бұл  жағдай  2000  жылдан  бастап  өзгере  бастады  және  бүгінгі  таңда  банк 

активтерінің 60%-ы экономиканы несиелеуге бағытталған. Өндірістің өсумен байланысты, 

сонымен  қатар  қаржылық  нарықтың  тұрақты  дамуымен  байланысты  және  ресурстық 

базаның  өсуімен  байланысты  банктер  нақты  секторды  несиелеуге  байланысты  өз 

қызметтерін  қарқынды  жоғарлатты.  Яғни,  банктердің  несиелік  портфелінің  қарқынды 

өсуімен қатар, банктердің нақты секторды несиелеуі де өте жоғары деңгейге жетті.  

Сонымен  қатар,  несиелер  көлемінің көбеюіне  тағы  да  бір  әсер  еткен  фактор-  бұл 

банктердің ресурстық базаның қарқынды көбеюі болып отыр. Бұл банктердің жеке және 

заңды тұлғаларға арналған депозиттерінің көбеюіне байланысты болып отыр. Ресурстық 

базаның  және  меншікті  капиталдың  көбеюі  банктерге  экономиканы  несиелеуге  және 

инвестициялауға үлкен мүмкіндік туғызды. Сонымен қатар несиелеу көлемінің өсімі тек 

банк  жүйесінің  жалпы  активтерінің  өсімімен  ғана  емес,  сонымен  бірге  банктердің 

өздерінің  несиелік  белсенділігіне  де  байланысты  болып  отыр.  Активтер  құрлымының 

несиелік  портфельге  қарай  өсу  өзгерісі,  бұл  қаржылық  нарықтың  өзгеруіне  байланысты 

болып отыр. Яғни, инфляция және девольвацияның салыстырмалы жоғары емес деңгейі 

негізгі  қаржылық  инстументтердің  табыс  деңгейінің  төмендеуіне  алып  келді.  Демек, 

банктер мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында және валюталық нарықта жоғары табыс 

алуынан  айырылды,  ал  бұл  өз  кезегінде  банктердің  несиелік  операциялар  көлемінің 

ұлғаюын  талап  етті,  яғни  негізгі  табыс  көзі  ретінде  енді  несиелік  операциялар  болды. 

Қазір банктердің беретін несиелерінің негізгі бөлігі саудалық операцияларды қамтамасыз 

ету үшін беріледі, бұл банктердің несиелік портфеліндегі барлық несиелерінің үштен бірін 

құрап  отыр.  Несиелеу  көлемі  бойынша  несиелер  құрлымы  аздаған  өзгеріске  ұшырады, 

яғни несиелердің негізгі көлемі қарыз алушылардың айналым капиталын толықтыру үшін 

алынады, яғни бұндай несиелердің барлық берілетін несиелер көлемінің үштен екі бөлігін 

құрайды. Негізгі қорды алу үшін, жаңа құрылыс жүргізу үшін, тұрғын үй сатып алу үшін 

несиелердің  жалпы  үлесі  төмендеді,  бірақ  нақты  бұл  мақсаттарға  несиелер  көлемі 

салыстырмалы  өсті.  Сонымен  қатар  тұтыну  және  бағалы  қағаздарды  сатып  алуға 

байланысты несиелер көлемі жоғарлады.  

Сонымен қатар осы өткен жылдарда болған өзегерістер несиелеу көлемінің өсуімен 

қатар несие құрлымындағы экономиканың салалары және объектісі бойынша несиелеуді 

өзгерткен жоқ деуге болады және несиені беру мерзімдері бойынша осындай жағдайдың 

сақталуын  көруге  болады,  яғни  қысқа  мерзімді  несиелердің  көлемі  несиелердің  барлық 

көлемінен  50%  шамасында  қалып  отыр.  Тұрақты  өсуге  байланыссыз  айырбастау  курсы 

өзегеріссіз  қалуда,  берілген  шетел  валютасындағы  несиелер  көлемі  50%-дан  аса 

шамасында қалып отыр. 

Соңғы  жылдары  несиелеу  көлемінің  жоғары  өсімі  нақты  секторды  несиелеуін 

біршама  ұлғайтты,  бірақ  банктердің  несиелеу  белсенділігі  және  қызметі  әлі  де  болса 

экономиканың қажеттіліктерін өтеген жоқ, яғни нақты секторды несиелеу проблемеларын 

әлі де толығымен шешкен жоқ. Экономиканың несиелік қажеттіліктерін қанағаттандыру 

үшін банктердің жалпы активтердің көлемін және меншікті капиталын ұлғайту қажет. Бұл 

қазіргі уақыттағы Қазақстанның экономикасының дамуындағы жағымды тенцияларының 

сақталуы  банк  жүйесіне  бірнеше  жылдарды  қажет  етеді.  Бұл  тек  банк  жүйесіне  ғана 

тәуелді емес, сонымен қатар экономиканың дамуына және т.б. факторларға да байланысты 

болып отыр. 

541 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

Қорыта келе, отандық банк жүйесінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарамастан соңғы 

жылдарда  несиелеуге  байланысты  болған  өзгерістер,  яғни  несиелеу  көлемінің  қарқанда 

өсуі,  бұл  экономиканың  нақты  секторын  несиелеу  оң  өзгерістерін  айтуға  болады.  Егер 

алдымыздағы  бірнеше  жылдарда  бұндай  тенденция  сақталатын  болса,  яғни  несиелеу 

көлемінің  өсуінде  жеткен  қарқындар  сақталатын  болса  және  банк  жүйесінің  қаржылық 

тұрақтылық деңгейі сақталатын болса, онда отандық банктер өзінің негізгі қызметін, яғни 

экономиканың  нақты  секторының  тұтыну  және  инвестициялық  мақсаттарын 

қаржыландыру көрсете алды, мақсатқа жетті деп айтуға болады. 

Активтерді  орналастырған  кезде  банк  активтер  портфеліне  әсер  ететін  көптеген 

факторларды есепке алулары қажет, яғни табыстылық, тәуекел, өтімділік және т.б. Банк 

активтерін  орналастырған  кезде  олардың  дұрыс  және  тиімді  орналастыруына  аса  назар 

аудару  қажет.  Егер  банк  өз  активтерін  дұрыс  орналастырмаса,  онда  банк  өзіне  қажетті 

табысты ала алмайды және қиын жағдайларға ұшырауы мүмкін.  

Тәуекел  дәрежесі  бойынша  активтерді  келесідей  топтауға  болады,  яғни  банктің 

өзіне тиесілі тәуекел дәрежесін бағалау үшін банктің барлық активтерін бес топқа бөледі 

және әр бір топқа құнды жоғалту мүмкіндігіне байланысты өзіне тиесілі коэффициенттер 

белгіленген  және  коммерциялық  банктердің  активтерін  тәуекел  дәрежесіне  байланысты 

орналастыруының келесі классификациясын қарастыруға болады: 

– тәуекелі  жоқ  активтер  –  кассадағы  қолма  –  қол  ақшалар,  Ұлттық  Банктің 

шоттарындағы  қаражаттар,  мемлекеттік  қарыздық  міндеттемелер  (дефолт  мүмкіндігін 

есепке алмағанда, бірақ тәжірибе көрсеткендей аздаған мүмкіндік болуы мүмкін); 

– тәуекел  дәрежесі  10  %  -  ды  құрайтын  активтер  –  шетел  банк  –  корреспондент 

шоттарындағы қаражаттар; 

– тәуекел  дәрежесі  20  %  -  ды  құрайтын  активтер  –  аймақтық  және  жергілікті 

бағалы қағаздарына ақшалай салымдар; 

– тәуекел  дәрежесі  50  %  -  ды  құрайтын  активтер  –  отандақ  коммерциялық 

банктердің  корреспонденттік  шоттарындағы  қаражаттар,  банкпен  берілген  гарантиялар 

және тапсырыстар; 

– тәуекел  дәрежесі  100  %  -  ды  құрайтын  активтер  –  қысқа  және  ұзақ  мерзімді 

несиелер мен банктің басқада инвестициялары [2]. 

Бірақ  тәуекел  деңгейі  неғұрлым  төмен  болса,  соғұрлым  жоғары  табысты  алу 

мүмкіндігі  де  төмен  болады.  Сондықтан  әр  бір  банк  тәуекел  дәрежесін  минимумдауға 

тырысады және бірнеше альтернативті шешімдерден тек тәуекел дәрежесі төмен болатын 

шешімді  қабылдайды,  басқа  жағынан  қарасақ,  тәуекел  деңгейі  мен  кәсіпкерлік 

белсенділіктің  дәрежесінің,  табыстылығының  оптималды  қатынасын  таңдау  қажет.  Ал 

оптималды  қатынасқа  тек  тәуекелді  басқару  (тәуекелді  реттеу)  процесінде  ғана  жетуге 

болады.  Тәуекелді  басқару  –  сәйкес  тәуекелді  минимизациялауға  және  табыстылық  пен 

тәуекелдің  оптималды  қатынасын  табуға  және  оған  сәйкес  тәуекелдің  бағасына, 

болжамына, сақталынуына бағытталынатын шара болып табылады.  

Өтімділікті  басқару  кезінде  коммерциялық  банктер  өтімділікті  қажет  деңгейінде 

ұстау  проблемасымен  кездеседі.  Бұл  банктің  активтік  және  пассивтік  операцияларды 

жүргізу  саясаты  (бұл  саясат  нақты  ақшалай  нарық  жағдайын  және  жүргізілетін 

операциялардың ерекшеліктерін ескеру арқылы жүзеге асырылады) арқылы жүзеге асады. 

Яғни  банктер  активтік  және  пасситік  операцияларды  басқарудың  сауатты  саясатын 

жасаулары тиіс. 

Мәліметтер  базасы  негізінде  банктер  күн  сайын  төлем  қабілеттілік 

көрсеткіштерінің  және  өтімділіктің  мәнін  ашулары  қажет  және  төлем  қабілеттілік  пен 

өтімділік  нормаларын  ескерумен  банктің  операцияларының  даму  болашағына  талдау 

жүргізулері  қажет.  Бұл  қаражаттарды  орналастыруға,  банктің  меншікті  қаражаттарын 

ұлғайтуға, басқа кәсіпорындар мен банктерде банктің қатысуын кеңейтуге, яғни қосымша 

табыс  көздерін  іздестіруге  және  коммерциялық  банктердің  төлем  қабілеттілік  және