Алматы экономика және статистика академиясы Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясы

425 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

толтыру  мақсатында  мемлекет  бұрынғыдай  ақша  белгілерін  шығармай,  оның  орнына 

мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы, мемлекеттің қысқа мерзімді вексельді шығаруда.  

 

Коммерциялық  банктер  бағалы  қағаздарды,  атап  айтқанда  акциялар  мен 

облигацияларды  шығаруды  және  орналастыруды  жүзеге  асыра  отырып  эмиссиялық-

құрылтайшылық  қызметті  орындайды.  Бұл  орайда,  банктердің  жинақ  салымдарды 

өндірістік  мақсаттарға  бағыттау  мүмкіндігі  бар.  Бағалы  қағаздар  нарығы  банк-несие 

жүйесін толықтырады және онымен өзара қарым-қатынас жасайды [1, 205 б.].  

Бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында шешуін талап ететін экономикалық 

және әлеуметтік-психологиялық мәселелер көп. Экономикалық мәселелерге: 

– 

нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы; 

– 

бағалы қағаздар нарығын дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы; 

– 

заңдардың мүлтіксіз орындалмауы; 

– 

салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы; 

– 

бағалы қағаздар нарығының материалды-техникалық негізінің аздығы; 

– 

нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмен болуы және т.б. 

Ал,  әлеуметтік-психологиялық  мәселелерге  бағалы  қағаздар  нарығында  маман 

кадрлардың  аздығы  халықтың  инвестициялық  белсенділігінің  төмен  деңгейлігі  жатады. 

Бұл  мәселелер  халықтың  барлық  көпшілігінің  бағалы  қағаздар  нарығының  маманды 

түсінбеушілігі  мен  инвестиция  беруге  психологиялық  дайындығының  жоқтығынан 

туындайды. 

Бағалы  қағаздар  нарығына  мамандарды  Бағалы  қағаздар  жөніндегі  Ұлттық 

комиссияның  осы  іске  шұғылдануға  рұхсат  берген  оқу  орталықтары  дайындайды.  Оқу 

орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссияның осы іске шұғылдануға рұхсат берген оқу 

орталықтары дайындайды.  

Оқу орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес 

құрылып,  Аттестациялық  комиссия  үйлестіріп  отырады.  Аттестациялық    комиссияның 

құрамына  Ұлттық  комиссияның  бір  мүшесі  оның  басқармасы  болып  мүшелері  және 

хатшысы болып, бағалы қағаздар нарығын  реттейтін  Бас басқарманың мамандары кіреді. 

Қазіргі  уақытта  оқуды  табысты  бітіріп,  мамандық  туралы  бірінші  санатты  куәлік  алған  

1500-

дей адам брокерлік дилерлік іспен айналасуға құқық алды [2]. 

Дүниежүзілік  нарық  тарихында  бағалы  қағаздар  нарығының  негізгі  үш  үлгісі 

(моделі) бар. Олар: 

–   

банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы банктер қаржы 

қорларын бөледі. Мысалы, бұл үлгі Германияда,  Австрияда, Бельгияда  көп тараған. Бұл 

үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік  бюджет кемшілігін жоюды 

банктер өз міндетіне алады.  

–   

банктік  емес  үлгі  немесе  нарықтық  үлгі  -  онда  бағалы  қағаздар  нарығы 

механизмі  арқылы  қаржы  қорларын  бөлу  мен  банктік  емес  мекемелер  шұғылданады. 

Мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малазияда, Пәкістанда, Сингапурда.  

 

Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы нарығы демократиялық жолмен 

өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың  ақшасы. Ол банктен алған ақшаға 

қарағанда «арзан ақша». 

–   

аралас үлгі - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы механизмі 

арқылы  қаржы  қорын  бөлумен  банктер  де,  банктік  емес  мекемелер  де  шұғылданады 

(Жапония мысалында). 

Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі - кіші және 

жалпы  жекешелендіру  механизмі  арқылы  меншік  қатынастарын  өзгертуге  жеке 

инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматтарын қатыстыру.  

Соның  нәтижесінде  жекешелендіруге  банк  жүйесі  қатынасқан  жоқ.  Дүниежүзілік 

тәжірибе дәлелдегендей банктер бағалы қағаз нарығында жеке үстемдік (монополизация) 

426 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

рөль  атқарады.  Дәл  осы  жағдай  көпшілік  мемлекеттердің  бағалы  қағаздар  нарығының 

банктік үлесінен бас тартуына әкеп соқтырды.  

Сондықтан  еліміміздегі  экономиканың  өзгерісі  әлеуметтік  бейімделген  бағалы 

қағаздар    нарығын  құруға  негізделгені  дұрыс.  Отандық  бағалы  қағаздар  нарығының 

құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн.  

Бағалы 

қағазадар 

нарығының 

нарықтық 

үлгісінің 

банктік 

үлгіден 

айырмашылықтары мыналар: 

– 

нарықта акционерлік капитал үлесінің болуы;  

– 

үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздардан көптігі; 

– 

өндірісті қаржыландырудағы тура банктердегі несиенің аздығы; 

– 

нарықта банктік емес мекемелердің көптігі. 

Қазақстан  Республикасының  бағалы  қағаздар  нарығы  субьектілерінің  табысты 

кезеңді қалыптастырғаннан кейін, бүгінгі таңда ҚР-сы «Бағалы қағаздар нарығы туралы», 

«ҚР-ғы  бағалы  қағаздар  мен  мәліметтерді  тіркеу  туралы»  заңдарына  сәйкес  заңнамалық 

базаны ары қарай жетілдіру бойынша белсенді жұмыстар жүргізілуде.  «Бағалы қағаздар 

туралы»  жаңа  заңда  «ҚР  қаржы  нарығымен  қаржылық  ұйымдарды  мемлекеттік  реттеу 

және  қадағалау  туралы»  заңына  сәйкес  (2003  19  шілде)  қаржы  нарығының  басты 

мақсаттарына мыналар жатады: 

1.  Қаржы  нарығымен  қаржылық  ұйымдардың  қаржылық  тұрақтылығын 

қамтамасыз ету және тұтастай алғанда қаржы жүйесіне деген сенімді қолдау. 

2.  Қаржылық  қызмет  көрсетуді  тұтынушылардың  мүдделерін  қорғаудың  тиімді 

деңгейін қамтамасыз ету. 

3.  Қаржы  нарығына  адал  бәсекені  қолдауға  бағытталған  қаржылық  ұйымдардың 

қызметі үшін тең құқықтық жағдайлар жасау болып табылады. 

Қаржы  нарығымен  қаржылық  ұйымдарды  мемлекеттік  реттеудің  және 

қадағалаудың принциптері: 

1.  Ресурстар мен реттеу құралдарын тиімді пайдалану.    

2. Қаржылық ұйымдар мен қаржылық қадағалау қызметінің айқындығы. 

3.  Қаржы  нарығына  адал  бәсекені  қолдауға  бағытталған  қаржылық  ұйымдардың 

қызметі үшін тең құқықтық жағдайлар жасау болып табылады. 

4.  Жаңа  қаржы  құралдарын  және  қызмет  көрсетуді  дамытуды  қолдау  арқылы 

қаржылық  қызмет  көрсетуді  тұтынушылар  мүдделерінің  қорғауын  қамтамасыз  ету 

жөніндегі шаралардың, сондай-ақ қаржы нарығына қазіргі заманғы технологияны енгізу. 

5.  Қаржылық ұйым органдарының жауапкершілігі болып табылады. 

Сонымен  қатар,  бағалы  қағаздар  мемлекеттік  реттеу  мақсатында  қаржы  нарығы 

субъектілерін  бірегей  реттеу  органдарын  құру  бойынша  заңнамалық  актілер  жобасында 

мынадай іс-шаралар істеу көзделіп отыр: 

– 

қаржылық  ұйымдарды  бақылау  және  лицензиялау  жүйесін  жетілдіру, 

қаржылық қызмет нарығындағы оң бәсеке жағдайларын қамтамасыз ету мен лицензиялау 

қағидаларына тән емес қызметтерді  тоқтату; 

– 

банк және банкпен байланысты қаржылық ұйымдардың қызметін реттеу;  

– 

қаржылық  ұйымдар  мен  олардың  топтарына  корпоративтік  басқару  мен 

тәуекелдерді басқару жүйесін құру бойынша шараларды қабылдау,  олардың  тиімділігін  

қадағалау.             

Қазіргі таңда кварталдық есепке қойылатын талаптары, өзектендіру және де оларға 

барлық  ескірген,  артық  немесе  тиімді  төмен  аппараттарды  орнату  мақсатында  орталық 

депозитарийлер,  банк  кастодиондар,  брокер-дилерлерге  кварталдық  есеп  беру  ережесі 

жүзеге асырылады. 

Бағалы  қағаздар  нарығының  обьектілері  бойынша  Әділет  министрлігінде  акция 

мен мемлекеттік емес облигацияны эмиссиялаудың жаңа қағидалары қаралып шықты.