421
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Банктерде дамыған елдердің тәжірибесі негізінде бағалы қағаздар
нарығының қалыптасуы
Абдрахманов Р.Т.
Алматы экономика және статистика академиясы
E-mail: Rinat_mk
@bk.ru
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша капитал
тарту анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты негізгі бағалы қағаздарды
шығаруға және оларды тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа
қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп
айырысуға 2-3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент
(шығарушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады.
Өткен ғасырдың 70-жылдарында әлемдегі өркендеген елдерде капитал
қозғалысындағы шектеулердің алынып тасталуы халықаралық бағалы қағаздар
нарығының пайда болуына жағдайлар туғызды. Қазіргі кезде басқа елдерде орналастыру
үшін әлемнің бір еліндегі банктер мен корпорациялардың эмиссияланған бағалы
қағаздардың халықаралық бағалы қағаздар нарығында үлкен көлемде айналысқа түсуде.
Мысалы: 1980-1990 ж.ж. аралығында АҚШ-тың ЖІӨ-гі бағалы қағаздармен жүргізілген
халықаралық операциялардың үлесі 9-дан 93%-ға дейін өсті, Германияда – 8-ден 58-ге,
Жапонияда 7-ден 119-ға дейін өсті. Халықаралық капитал нарығындағы қарыз
қаражатының жалпы көлемінде көп бөлігі облигацияларға тиесілі, 1994 жылы ол 60%-дан
асты. Әлемдік бағалы қағаздар нарығының 40%-ға жуығы АҚШ-на, ал 20%-дан артығы
Жапонияға тиесілі [1].
Халықаралық бағалы қағаздар нарығы, ұлттық нарық тәрізді, алғашқы және екінші
нарықтардан құралады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің бағалы қағаздарын
басқа елде орналастырады, ал екінші нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық
етуімен бағалы қағаздарды қайта сату жүргізіледі. Мұнда екінші бағалы қағаздар
нарығында негізгі сатып алушы және сатушы ретінде орталық және екінші деңгейдегі
банктер, сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары
жүреді. Сонымен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Кез-келген заңның мазмұны қоғамда орын алып және одан әрі дамып келе жатқан
экономикалық құбылыстарға сай боуы қажет. Себебі құқықтық нормаларды шығару
белгілі бір экономикалық мүдделерге қызмет көрсетуге бағытталған. Қазақстан халық
шаруашылығын дамытудың «кеңестік» үлгісінен экономиканың еркін өркендеуінің
нарықтық үлгісіне өту кезі құқықтық негіздерді түбегейлі реформалау арқылы нарықтық
қатынастарды дамытуға жол ашатын заң шығаруды қажет етті. Әлбетте мұндай реформа
жүргізудің мақсаты – осы тұрғыда тіпті жаңа заң шығару емес, революцияға дейінгі Ресей
империясы мен Кеңес мемлекетінің жаңа экономикалық саясат кезінде орын алған
құқықтық институттарды қалпына келтіру және нарықтық үлгімен дамыған өркениетті
мемлекеттердің (мысалы, АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Жапония және т.б.) тәжірибесін
үйреніп, оны мемлекетіміздің экономикасын реттеуге бейімдендіру.
Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығын реттеудің американдық тәжірибесін
зерттеп өтейік. АҚШ қор нарығының даму тарихына келсек, АҚШ-да ұзақ уақыт бойы
бағалы қағаз ұғымын түсіндіруде ортақ пікір болмады. Бұл терминнің анықтамасы мен
бағалы қағаздарды (securities) реттеу механизмдері «Көк Аспан Заңдарының» (Blue Sky
Low) қабылдануынан бастау алды.
Security ұғымы әр штаттың заңында әрқалай түсіндіріліп, осы анықтамаға сәйкес
келетін қаржы құралдарының әр түрлі жиынынан құралады.
422
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Инвестициялық қызметтің дамуы, соның салдары ретінде, инвестициялардың жаңа
әдістері мен фирмалардың пайда болуы «Security» ұғымының түсініктемесіне елеулі
ықпал етті. Бұл институтты реттейтін құқықтық, әрі ыңғайлылық нысанында АҚШ
соттары мұндай «өрісті» өздері қалауға мәжбүр болды, бірақ бұл сот іс-тәжірибесінің
біркелкілігін қамтамасыз етуге шамасы келмеді, security ұғымына да анағұрлым айқындық
бере алмады.
АҚШ-та securities айналымын құқықтық реттеу екі деңгейде жүзеге асырылады:
федералдық және штаттар деңгейінде.
Тек қана федералдық реттеуге securities-тің келесі түрлері жатады:
1.
Сауда-саттығы ұлттық ауқымда жүретін securities, олар тек қана федералдық
тіркеуге жатады. Олар:
-
Нью-Йорк қор биржасында (New York Stok Exchange, NYSE), американ қор
биржасы (American Stok Exchange, AYSE), Nasdag ұлттық нарық жүйесінде (Nasdag NMS)
немесе осы субъектілердің құқығын иеленуші кез-келген ұйымда листингтен өтіп, сауда-
саттыққа немесе листингке жіберілген бағалы қағаздар;
-
бір эмитент шығарған, тең құқылы немесе анағұрлым тиімді securities;
-
Ұлттық қор биржасындағы бағалы қағаздар;
-
тіркеуден босатылған кейбір securities ұсынымдары. Бұған тіркеуден босатылған
мәмілелерге тиісті securities жатады, мысалы:
-
биржа немесе биржадан тыс нарықта клиент тапсырмаларын тыңдау мақсатында
жасалатын брокерлік мәмілелер;
-
қайырымдылық және басқа коммерциялық емес мақсаттарда құрылған немесе
әрекет етуші ұйым шығарған securities ұсынысынан немесе сатылымынан басқа, тіркеуден
босатылған securities-пен жасалатын мәмілелер;
-
жекелеген штат немесе эмитент резидент болатын немесе өз қызметін атқарып
жатқан аумақта резидентке ұсынатын securitу.
Штаттар ұсынатын securities-тің басқа түрлерін тіркеу талабын, сондай-ақ тіркеу
немесе одан босату арқылы реттеу құзырын сақтайды.
Сонымен, securities айналымын реттейтін американ құқығына тән негізгі
ерекшеліктер туралы мынадай қорытынды жасауға болады: жалпы, securities академиялық
ұғымының болмауы; қаржылық пайдакүнемдік пен кез-келген алаяқтық әрекетінің алдын
алу мақсатында құқықтың кең түсіндірмесі; құқықтық реттеудің екі – федералдық заңдар
және штаттар заңдары деңгейі [2, 241 б.].
Бағалы қағаздардың нарығы немесе қор нарығын жалпы түрінде бағалы қағаздарды
шығару және қатысушылары арасында айналысқа шығару бойынша экономикалық
қатынастардың жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бағалы қағаздардың нарығы (БҚН)
–
кез-келген елдің нарығының құрамдас бөлігі. Сондай-ақ, бағалы қағаздардың нарығы -
несиелік капиталдар нарығының бөлігі, онда бағалы қағаздардың эмиссиясы мен сауда-
саттығы жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың нарығы (банктер, арнайы несиелік
институттар және қор биржасы) арқылы мемлекеттің, заңды және жеке тұлғалардың
жинақталған ақшалай қаражаты капиталдарды өндірістік және өндірістік емес салымдарға
жұмсалады. БҚН қаржы ресурстарын және капиталдарды қайта бөлудің тиімді тетіктері
болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының бірқатар функциялары бар, оларды шартты
түрде екі топқа бөлуге болады: әр нарыққа тән жалпы нарықтық функциялар және басқа
нарықтардан ерекшеленетін функциялар.
Жалпы нарықтық функцияларға мыналар жатады:
1.
Коммерциялық функция, яғни сол нарықта операциялардан табыс алу
функциясы.
2.
Бағалық функция, яғни нарық бағаларды қалыптастыру үрдісін және тұрақты
қозғалысты және т.б. қамтамасыз етеді.
