487
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
органдары құрайды, екінші деңгейді қор нарығындағы нарықтың кәсіби
қатысушыларының өздері құраған өзін-өзі реттейтін ұйымдары құрайды. Мемлекеттік
органдар мен өзін-өзі реттейтін ұйымдар арасында функциялар мен өкілеттіліктерді бөлу
әрбір мемлекеттің мәдени және тарихи дәстүрлерімен, сондай-ақ, қор нарығының даму
деңгейімен шартталған.
Қор нарығын реттеу бойынша негізгі функцияны Бағалы қағаздар және
инвестициялар жөніндегі кеңес (Securities and Investments Board — SIB) іске асырады, ол
коммерциялық емес жеке компания болып табылады және ол қор нарығында жұмыс
істейтін компания өкілдерінен тұрады. SIB мыналарды жүзеге асырады:
-
өзін-өзі реттейтін ұйымдардың, қор нарығының кәсіби қатысушылар мен кәсіби
ұйымдар бірлестіктерінің қызметтерін лицензиялау. Осы бірлестіктерге SIB бас лицензия
береді, соның негізінде өзін-өзі реттейтін ұйымдар олардың бірлестігіне (ассоциациясына)
кіретін компания қызметтерін лицензиялауды жүзеге асырады;
-
ірі құрылыс компаниялар мен банктердің инвестициялық қызметтерін
лицензиялау;
-
қор
нарығын
нормативтік-әдістемелік
қамсыздандыру,
қор
нарығы
қатысушыларының қызметін мониторингілеу және бақылау [2].
SIB қызметі қор нарығына қатысушылардың қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Қор нарығына тікелей қатысушылардың қызметтерін реттеумен
өзін-өзі реттейтін ұйымдар айналысады, олар компанияларды кәсіби белгілері бойынша
біріктіреді. Компания қор нарығында кәсіби қатысушы ретінде жұмыс істеуі үшін ол бір
немесе бірнеше өзін-өзі реттейтін ұйымдардың мүшесі болуы тиіс.
Реттеу функциясы мемлекет және қор нарығының кәсіби қатысушыларын
біріктіретін өзін-өзі реттейтін ұйымдар (ӨРҰ) арасында бөлінеді (1 сурет).
1 сурет - Қор нарығын реттеу сызбасы
Ескерту – автормен [3] әдебиет негізінде құрастырылды
Мемлекет
ӨРҰ
Қор нарығы
эк
он
ом
ик
ал
ық
Ұ
йым
даст
ы
ру
ш
ы
-лы
қ
эти
кал
ы
қ
адам
гер
ш
іл
ік
бақ
ыл
ау
Әкімшілік -
бақыланатын
нормативтік
Ин
ве
ст
ор
ла
рд
ы
қ
орғ
ау
заңнамалық
488
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Елдегі саяси және экономикалық жағдайларға сәйкес мемлекеттің қор нарығын
реттеуінің келесі қағидаларын ажыратуға болады:
-
бағалы қағаздардың қор нарығына кәсіби қатысушылардың қызметіне бақылау мен
қадағалауды ұйымдастыру мәселелері бойынша функционалдық және институционалдық
(ұйымдастырушылық-құқықтық) реттеуді үйлестіру;
-
мемлекеттің бақылауындағы өзін-өзі реттеу механизмдерін қолдану, мемлекеттік
және мемлекеттік емес органдар (өздігінен реттелетін ұйымдар) арасындағы реттеу
функцияларын оңтайлы бөлу;
-
ұйымдардың инфрақұрылымын дамытудағы басымдық;
-
қор нарығына тән тәуекелдерді ең жоғары деңгейде төмендету;
-
әр түрлі кәсіби қызмет түрлерін үйлестіруде жанжалдасуды болдырмау, жоғары
білікті кадрларды даярлау, қор нарығы субъектілерінің құқықтық мәдениетін көтеру;
-
шағын инвестор мен халықты қорғауға басымдық беру, нарықта бәсекелестікті
қолдау;
-
нарықтағы өзге субъектілер тарапынан инвесторлардың меншік құқықтарын
бұзудың мүмкін еместігі жүйесін жасау және осының негізінде мемлекет тұрғындарының
өз салымдарын салудың сенімді құралы ретінде оған деген сенімін қайтару [3, 137 б.].
Қор нарығының қызметін реттейтін негізгі заңнамалық акті ҚР «Бағалы қағаздар
нарығы туралы» Заңы болып табылады, ол эмиссиялық бағалы қағаздарды және өзге де
қаржы құралдарын шығару, орналастыру, айналысқа шығару және өтеу үрдісінде
туындайтын қоғамдық қатынастарды, бағалы қағаздар рыногы субъектiлерiнiң құрылу
және жұмыс iстеу ерекшелiктерiн реттейдi, бағалы қағаздар рыногының қауіпсiздiгін,
ашық түрде және тиiмдi жұмыс iстеуiн, инвесторлар мен бағалы қағаздарды
ұстаушылардың құқықтарын және бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушыларының
адал бәсекелестiгін қорғауды қамтамасыз ету мақсатында бағалы қағаздар рыногы мен
оның субъектiлерiн реттеу және қадағалау тәртiбiн белгiлейдi».
Қазақстанда мемлекеттің қор нарығындағы реттемелеуші функциясының күшеюі
оның тұрақтылығы мен даму тиімділігін қамтамасыз ету қажеттілігіне негізделеді.
Реттеу саясатын іске асыру құралы лицензиялау болып табылады. Мемлекет қор
нарығы саласында төмендегілер бойынша қызметті лицензиялауды жүзеге асырады:
−
жеке бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда) шығаруды;
−
факторинг операцияларды: тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатып
алушыдан төлемеу тәуекелін қабылдаумен, төлемді талап ету құқығын иемдену;
−
форфейтинг операцияларды (форфетингілеу): тауарды (жұмысты, қызметтерді)
сатып алушының қарыз міндеттемесін сатушыға айналмайтын векселді сатып алу арқылы
төлеу;
−
брокерлік қызмет
ті;
−
бағалы қағазды ұстаушылар тізілімі жүйесін жүргізу бойынша қызметті
, орталық
депозитарий және бірегей тіркеуші қызметін қоспағанда;
−
инвестициялық портфельді басқару бойынша қызметті
;
−
зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша қызметті
;
−
кастодиалдық қызметті
;
−
трансфер-агенттік қызметті
;
−
бағалы қағаздармен және өзге қаржы құралдарымен сауда-саттықты ұйымдастыру
бойынша қызметті
[4].
Лицензиялау үрдісі келесі қағидаларға негізделеді:
1. Барлық тұлғаларға осы қызмет түрі үшін бекітілген талаптарға сәйкес келетін
теңдей негіздемелерді және теңдей беру шарттарын қамтамасыз ету.
