Акционерлік қоғам

19 

 

туындауының қозғаушы  болып табылады. Бірақ ол  жануды ұстап тұру үшін 

жеткіліксіз.  Сонымен  қатар,  бұл  үрдіспен    автоэлектрондық  эмиссия  үрдісі 

пайда болады. 

         Автоэлектрондық  эмиссия  –  күшті  электрлік  өрістің  әсерінен  (электр 

өрiсiнiң  кернеулiгi>  100  мВ  /  см)  электрондардың  катодтан  ырғып  шығу 

құбылысы.  Бұл  үдеріс  те  аз,  ол  тағы  да  доғалық  разряд  дамуының  бастауы 

болып қызмет ете алады. 

         Осылайша,  доғалық  разрядтың    пайда  болуы  термоэлектронды  және 

автоэлектронды эмиссиялардың бар болуларымен түсіндіріледі. 

         Доғаның жануын сүйемелдейтін  негізгі екі үдеріс. 

         Жылулық  иондалуы  –  жоғары  температура  (ионданудың  негізгі  түрі) 

әсерінен    болатын  иондану  үдерісі.  Жоғары  температура  әсерінен 

ионизациялану үдерісі.  

Доға  бағанының  температурасы  7000  К-ге  дейін  жетеді.  Осы  жоғары 

температураның  әсерінен  зарядталған  бөлшектердің  саны  мен  қозғалыс 

жылдамдығы  артады.  Сонымен  бірге  олар  соқтығысады,  электрон  бейтарап 

бөлшектермен    қақтығысуында    одан  электронды  қағып  түсіре  алады.  

Нәтижесінде  еркін  электрон  және  оң  ион  пайда  болады.  Қайта  алынған   

электрон,  өз  кезегінде  келесі  бөлшекті  иондай  алады.    Бұл  иондалу  – 

соққылық иондалу деп аталады. 

          Деионизация үрдістері (доғаны сөндіру). 

Рекомбинация  –  әртүрлі    зарядталған  бөлшектердің    соқтығысуынан 

бейтарап атомдардың түзілу үдерісі. 

Рекомбинация 

– 

қарама-қарсы 

зарядталған 

бөлшектердің 

соқтығысуынан бейтарап атомдардың құрылу үдерісі. 

          Диффузия  –  доғаның  өткізгіштігінің  әлсірететін  (магнит  өрісі  әсерінен 

зарядталған бөлшектердің жойылуы), доғалық аралықтан қоршаған кеңістікке 

зарядталған бөлшектердің  шығу үдерісі. 

Түйіспе    арасында  әрекет  ететін    U

дг

  кернеуінің  түсуі  электр  доғасы 

арқылы  өтетін  І  токтың  тәуелділігі  –  доғаның    вольт-амперлік  сипаттамасы 

деп  аталады.  (6.1,  а  сурет).  Доға  ағымдағы  ток    I  =  0  тең  болғанда    тұтануы 

ықтимал, сондағы U

з

 кернеуі – тұтану  кернеуі деп аталады. Тұтану кернеуінің 

мәні  түйіспелердің  материалына,  олардың  арасындағы  қашықтыққа, 

температурасы және қоршаған ортасына байланысты анықталады. 

 

 

20 

 

 

а) тұрақты ток дағасының вольт-амперлік сипаттамасы  б) айнымалы ток 

доғасының  жану  кезіндегі  кернеу    мен  токтың    қисық  өзгерістері.          

                                                        6.1 сурет 

 

Электрлік  доға  туындағаннан    кейін  оның  ток  мәні  түйіспелер  арқылы 

сөнгенше  өтетін    жүктеме  тогына  жақын  күшейе  береді.  Бұл  ретте  түйіспе 

арасындағы  қарсылық  аралығы,  U

дг

    кернеуінің  құлдырауына  алып  келетін 

токтың өсуіне қарағанда төмендей түседі. а  қисығына сәйкес келетін доғаның 

жану режимі  статикалық деп аталады. 

Токтың мәні нөлге дейін түскенде үдеріс b қисығына сәйкес келеді және 

тұтану кернеуіне қарағанда,  кернеудің төменгі құлдырауында доға тоқтайды. 

Доға  сөнетін  U

г

  кернеуін  сөндіру  кернеуі  деп  атайды.  Түйіспелер  

температурасының  жоғарылауы  және  түйіспелер  арасындағы  аралық  өтудің 

артуының  салдарынан  ол  тұтану  кернеуінен  үнемі  аз  болады.    Ток  өшетін 

кезде ток бәсеңдеуінің жылдамдығы қаншалықты көп болса, доға сөндірудегі 

кернеу соншалықты аз болады. 

 b  мен  c-ның  вольт-амперлі  сипаттамасы  әртүрлі  жылдамдықтағы 

токтың  төмендеуіне  сай  келеді.  b  қисығына  қарағанда,  c  қисығы  үшін 

көбірек),  ал  d  түзуі  токтың  бір  мезеттік  практикалық  төмендеуіне  сәйкес 

келеді. Вольт-амперлік сипаттаманың бұндай бір сипаты түйіспе арасындағы 

аралықтың  иондалған  жағдайы  токтың  тез  өзгерістерінде  өзгерулеріне  ілесе 

алмайды.  Аралықты  деиондау  үшін  белгілі  бір  уақыт  аралығы  қажет  және 

сондықтан да үлкен токқа сәйкес келетін токтағы доға құлағанына қарамастан 

аралықтың  өтімділігі  бұрынғыдай  болып  қала  береді.  Токтың  нөлге  дейінгі 

жылдам өзгеруінен алынған b-d-ның вольт-амперлі сипаттамасы динамикалық 

деп  аталады.  Әрбір  контакт  арасындағы  аралық,  электродтардың 

материалдары және ортасы үшін доғаның және көптеген динамикалық, a мен 

d қисықтарының арасын қамтитын бір статистикалық сипаттама бар. 

Ауыспалы токтың доғасы жанған кезде әрбір жарты кезең бойы тұрақты 

ток  доғасындағыдай  бұнда  да  физикалық  үдерістер  орын  алып  тұрады. 

Доғадағы  кернеу  жартылай  кезеңнің  басында  синусойда  заңы  бойынша  U

2 

 

аумағы  0-а-дейінгі  тұтану  кернеуінің  мәніне  дейін  жоғарылайды,  ал  содан 

кейін  доғаның  пайда  болуынан  соң  a-b  аумағындағы  токтың  өсу  шегі 

төмендей береді. 

21 

 

Ток  төмендей  бастағанда,  яғни  жартылай  кезеңнің  екінші  бөлігінде 

доғадағы  кернеу,  b-c  аумағындағы  токтың нөлге дейінгі  түскен кезіндегі    U

2   

сөндіру кернеуінің мәніне дейін қайта көбейе береді. 

 Келесі  жартылай  кезең  бойы  кернеу  белгісін  өзгертіп  отырады  және 

синусойда  заңы  бойынша  вольт-амперлік  сипаттамаға  сай  келетін  тұтану 

кернеуінің  мәніне  дейін  көбейіп  отырады.  Ток  мәні  өскен  сайын  кернеу 

төмендейді,  содан  кейін  ток    бәсеңдегенде  қайтадан  жоғарылайды.  Доғаның 

қисық  кернеуі  6.1,  б  суреттен  көріп  тұрғанымыздай  қиылған  синусойданың 

қалпындай.  Контакттар  арасындағы  аралықта  жүретін  зарядталған 

бөлшектердің  иондалу  үдерісі  кезеңнің  болар-болмас  бөлігінде  жалғасады 

және ереже бойынша ол бұл уақытта бітіп қалмайды, нәтижесінде доға қайта 

туындайды.  Доғаның  ақырғы  сөнуі  токтың  келесі  бір  нөл  арқылы  өтуіндегі 

қайталанған тұтану ретінде ғана орын алады. 

Доғаның  нөл  арқылы  өтетін  токтан  кейінгі  жаңаруы  доға  бағанындағы 

токтың  иондалуы  нөлдік  мәнге  түсіп  кеткенінен  кейін  ол  бірден  жоғалып 

кетпейді,  өйткені  ол  доға  бағанындағы  қалдық  плазманың  температурасына 

тәуелді  деп  түсіндіріледі.    Температура  төмендеген  сайын,  түйіспелер 

арасындағы аралықтың электрлік тығыздығы жоғарылайды. Алайда, егер әлде 

бір мезетте түсірілген кернеудің лездік мәні тесерлік кернеу аралығынан көп 

болса,  онда  саңылау  орын  алады  да,  доға  пайда  болып  және  басқа  қарама-

қарсылық ток ағатын болады. 

Доғаны  өшірудің  шарттары.  Доғаны  өшірудің  шарты  тек  қана  оның 

вольт-амперлік сипатына ғана емес, сонымен қатар құрылғының  түйіспелерін 

қосып,  өшіріп  отыратын  электрлік  тізбектің  (кернеу,  ток,  қарсылық  және 

индуктивтілік) параметрлеріне де тәуелді.  

6.2  суретте  доғаның  вольт-амперлік  сипаттамасы  (1-қисық)  және 

берілген тізбекке қосылып тұрған R резисторына түсетін кернеудің  

 

 

 

          6.2 сурет – Доғаның тұрақты жану және сөну кездерiндегi 

                              вольт-амперлiк  сипаттамалар