Ахан дїйсембаев,экономика єылымдарыныѕ докторы, академик, Еуразия халыќаралыќ экономика академиясыныѕ толыќ мїшесі

Подготовка специалистов, способных обеспечить конкуренто-способность человеческого капитала, становится задачей номер один образования.

Послание Президента Нурсултана Назарбаева народу «Стратегия «Казахстан-2050» определяет новый политический курс состоявшегося государства, устремленного в будущее. Чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, подчеркнул Президент, мы должны стать высокообразованной нацией. Созидательный потенциал программного документа позволяет выстроить эффективную стратегию развития высшего педагогического образования. В нем уже заложены основания для обновленной политики подготовки востребованных рынком труда специалистов. В первую очередь – педагогов, способных противостоять всем вызовам времени и обеспечить конкурентоспособность человеческих ресурсов страны в мировом сообществе.

Один из факторов успешной реализации этой задачи – переход в 2015 году на 12-летнее среднее образование. Нам необходимо подготовить к работе в профильной школе учителей, имеющих степень магистра, с твердыми знаниями и профессиональными навыками. Их доля к этому времени должна составлять не менее 10%, а к 2020 году – 20%. Подготовка магистрантов по направлению «Образование» в настоящее время осуществляется в университетах. Необходимо начать целенаправленную подготовку специалистов для работы в 12-летней школе, восстановить преемственность содержания образовательных программ бакалавриата и послевузовского педагогического образования.

Пришла пора вводить в Классификатор специальностей высшего и послевузовского образования по направлению «Образование» специальности магистратуры «педагог 12-летней школы» и «педагог профильной школы». Безусловно, более качественную и целенаправленную подготовку таких специалистов обеспечат именно педагогические вузы. Они обладают неоспоримым преимуществом перед классическими университетами и частными учебными заведениями. Это фундаментальная педагогическая подготовка, традиционное тесное взаимодействие с организациями образования, налаженная система педагогической практики, наличие опытных методистов. Выделение целевых грантов для будущих магистрантов – учителей, руководителей организаций образования, работников этой сферы позволит привлечь к обучению в магистратуре педагогов-практиков и подготовить их к качественной реализации задач по переходу на 12-летку.

«Ключевое условие успеха новой экономической политики должно быть подкреплено кадрами. Для этого мы должны совершенствовать управленческий ресурс», – подчеркнул Нурсултан Назарбаев.

Отсутствие специальной подготовки управленческих кадров образования сказывается на качественной реализации государственной политики в этой сфере. Например, директора школ, их заместители, управленческий персонал районного и областного звена, институтов развития образования приобретают

эмпирический опыт в ходе практической деятельности. Большинство из них не имеет серьезной теоретической основы в области управления, экономических и

6

правовых вопросах образования. В связи с этим появляются новые задачи: подготовка будущих руководителей образовательной системы. Это предполагает открытие на базе педагогических вузов специальности магистратуры «менеджмент в образовании».

Эффективное внедрение 12-летнего образования должно сопровождаться ранней предпрофильной и профильной подготовкой школьников. Развитие системы дополнительного образования требует специальной подготовки квалифицированных кадров. Причем готовить всех этих специалистов надо только в педагогических вузах по квотам, адресно, для всех регионов. Нам необходимо подходить к этому вопросу по-хозяйски, не распыляя сил и средств. Отсутствие детальной разработанности системы компетенций, их абстрактность, недостаточная ясность в плане их практической реализации – основные методологические проблемы новых стандартов. Неимение профессионального стандарта учителя, описание общих компетенций привело к тому, что в стандартах по направлению «Образование» не нашли отражение профессионально-педагогические компетентности. Есть потребность в описании основных педагогических компетенций в ГОСО и в разработке паспорта компетенций – обоснованной совокупности требований к уровню сформированности компетенции по окончании освоения образовательной программы выпускниками педагогических специальностей.

Будущие учителя должны учиться в среде, насыщенной живой, жизненной педагогикой. Преобладание пассивных методов обучения в вузе и оторванность от школы, детского сада не сформируют у педагога готовность к реалиям школьной жизни и дошкольной организации. Для нас важен пересмотр не только содержания подготовки в вузах, но и самой организации развития педагогических компетенций у студентов.

Переход на дуальную систему актуален не только в системе технического и инженерного образования, но и в обучении будущих учителей. В этом мы видим один из путей расширения практико-ориентированной подготовки специалистов, которая будет предусматривать более качественное овладение студентами умениями, навыками, компетенциями основных функциональных направлений педагогической деятельности.

Важным приоритетом Глава государства обозначил развитие системы инженерного образования и современных технических специальностей. Президент говорит, что необходимо «создать по всей стране систему специализированных учебных заведений научно-исследовательского и прикладного образования, учитывающих региональную специализацию».

В регионах с развитой промышленной инфраструктурой такие функции

могли бы выполнить специализированные технические вузы. Наглядный пример – Казахский национальный технический университет им. К. Сатпаева, Карагандинский и Восточно-Казахстанский государственные технические

7

университеты. Нынешняя же многопрофильность университетов, где одновременно ведется подготовка по техническим, гуманитарным, педагогическим и другим специальностям, на наш взгляд, недостаточно целесообразна. Она не соответствует экономической политике нового курса – всеобъемлющему экономическому прагматизму на принципах прибыльности, возврата от инвестиций и конкурентоспособности. Конкретная специализация вузов (разделение их на технические и гуманитарно-педагогические) позволила бы более целенаправленно и эффективно обеспечивать регионы качественными кадрами.

На фоне широкого внедрения электронного обучения в школах страны система ресурсных центров Павлодарского государственного педагогического института, функционирующая в каждом районном центре области, – активный прообраз онлайн-системы образования. Она позволяет обучать по углубленным программам в педагогических, физико-математических и химико-биологических классах учащихся сельской местности, осуществлять дистанционную поддержку педагогов районов, студентов-заочников.

Государство признает особый статус педагогических работников в обществе и создает все необходимые условия для осуществления их профессиональной деятельности. Повышению престижа труда педагога способствовало бы материальное стимулирование лиц, выбравших эту профессию, в виде увеличения стипендии студентам педагогических специальностей. В Послании ставится вопрос о новой политике развития инновационных исследований. Прикладные изыскания педагогических вузов, ориентированные на актуальные потребности системы образования в целом и конкретные запросы организаций образования регионов, – основа интеграции образования, науки и инноваций. Апробированные на экспериментальных площадках школ, детских садов, специальных организаций образования результаты научных исследований ученых-педагогов должны стать одними из приоритетных направлений развития образовательной сферы.

За последние два года в системе образования страны произошли кардинальные реформы. Они существенно изменили ситуацию в отрасли.

Благодаря этому идет динамичный процесс подъема по всему спектру направлений деятельности. Мультипликативный эффект ощущает не только социальная сфера, но и вся экономика в целом. Меры, принимаемые Министерством образования и науки, высшими учебными заведениями, направлены на то, чтобы обеспечить главную задачу, поставленную перед нами Главой государства: максимальное удовлетворение потребностей национальной экономики в высококвалифицированных специалистах и развитие образования как основы конкурентоспособности государства.

//Казахстанская правда.-2013.-5 февраля.-С.6
Мұхитдин ИСАҰЛЫ, «Нұр» Қазақ-Египет ислам университеті ректорының

ғылыми кеңесшісі.

Құранда Хақ Тағала: «Бір ел іштей өздерін өзі өзгертіп түземейінше, Алла ондай елді өзгертпейді», дейді. Яғни, елдің парасат-пайымы оянуы қажет. Бірақ соны оятатын, түрткі болатын елдің қаймағы, зиялысы, ел басшылары. Иә, біздің ел егеменді ел болғалы бері талай белестерден асып, сан биіктерге Хақтың қалауымен қол жеткізді. Әйтсе де қазіргі таңда еліміздің жарқын болашағының алдында бөгет пен қауіп тұр. Дегенмен, Құдайдың қалауымен көп кешікпей мұны да асып өтетінімізге сенімдімін. Сол сенімімді молайтып, түнгі аспаннан шоқ жұлдыздардай жарқырап жаныма жылу болған себептің бастысы – Елбасының жаңа Жолдауындағы дінге қатысты бекем пікірлері мен өткір тұжырымдары және алға қойған мақсаттары.

Елбасы сөзінің басын: «Бүгінде біздің халқымыз үшін дәстүрлі емес діни және жалған діни ағымдар мәселесі өткір тұр» деп бастайды. Президенттің «өткір тұр» дегені көп жайдан хабар береді. Осы орайда есіме Хакім Абайдың: «Бір күшті көп тентекті жыға алмай жүр, Іште жалын дерт болып, шыға алмай жүр», деген өлең жолы оралды. Иә, біз – іргесі бекіген Қазақстан деген мұсылман елміз. Жиырма жылда ел ішінде «көп тентек», яғни жалған діни ағымдар көбейді. Біз күшті болсақ та оларды жыға алмай келеміз. Неге? Міне, осы сауалға келесі сөз жауап береді. «Жастарымыздың бір бөлігі өмірге осы жат жалған діни көзқарасты көзсіз қабылдайды, өйткені, біздің қоғамның бір бөлігінде шеттен келген жалған діни әсерлерге иммунитеті әлсіз». Ендеше, ең басты себеп «иммунитеттің әлсіздігі». Ал ол қандай иммунитет? Әрине, ата-баба дәстүрін қадірлейтін ханафи бағытындағы мұсылмандық иммунитет. Ал осының болмауына мемлекеттен қандай да бір тосқауыл болды ма? Атап айтқанда, жастардың діни білім алуына, мешітке, медресеге баруына бөгет жасалды ма? Әлбетте болған да, жасалған да жоқ. Ал жұмыр басты пенде ешқашан дінсіз өмір сүре алмайды. Әсіресе, жастар. Һәм жастар сезімге берілгіш болғандықтан, «келіннің бетін кім ашса, сол ыстықтың» кебін киіп, өз дінін, өз мәзһабын, ата салтын білмегендіктен, «жат та жалған діни көзқарасты көзсіз қабылдайды». Мысалы, Түркияда халық жаз айларында балаларын көбінесе мешіттердің жанындағы Құран курстарына жіберіп, саналарын ханафи бағытымен сығымдайды. Ал біз көп болса жазғы лагерьге жібереміз. Ал онда ешқандай да дін сабағы берілмейді. Біздер, ата-аналар, көбінесе ұрпағымыздың тән саулығына көп мән береміз де жан саулығына немқұрайлы қарап жатамыз. Ал сол жан саулығының басында дін және сол дін бояуымен боялған ата-дәстүріміз тұр.

Жолдаудағы сөз әрі қарай: «Біздің Конституция сенім бостандығына кепілдік береді, бұл – факт. Бірақ, өздеріңіз білетіндей, шексіз еркіндік деген

болмайды. Ол дегеніміз – хаос. Барлығы да Конституция мен заңдар аясында болуға тиіс», деп жалғасын табады. Бұл жерде Елбасы жоғарыдағы жалған діндердің қаншалықты аядан тыс кеткендігін ашып көрсетеді. Елімізде көптеген діни жалған секталар бар. Олар діни сенімді «шексіз еркіндік» деп ұғынады. Мысалдап айтсақ, елдегі сатанистер, иеһовалар, тіпті ислам атын

9

жамылған радикалдық ағымдар осыған жатады. Бірі нәпсіқұмарлықтың шегінен шықса, енді бірі елдің байрағын, заңын танымай, ел қорғаудан бас тартады. Ал ислам атын жамылған радикалдық ағымдар бәрінен да асып түсіп, жарылыс жасауға дейін барады. Алайда, дін дегеннің өзі – адамдарды түзеп, шектейтін заңдар жиынтығы. Жер шары бір сәт шегінен шықса, ақырзаман орнайды. Қоғам берілген адамдық шегінен шықса, құрдымға жол тартады. Шексіздік көлікті апатқа ұшыратады. Ал «Ол дегеніміз – хаос». Иә, шексіз еркіндік дегеніміз – хаос. Тіпті дінге негізделмеген философиялық шексіз ойлар да тұңғиық түбіне тартып, ұйыққа батырып, жарға соқтырады. Сол себепті, демократия дегеннің өзі – жүгенсіздік деген ұғым емес. Ендеше, сіз елдегі жалған діни секталардың қоғамға қаншалықты зиянды екенінің есебіне жетіп көріңіз. Елбасы осы сөздерімен зиялысын да, мемлекеттік қызметшілерді де, жалпы алғанда, ел халқын ойлылыққа, салиқалылыққа, арлылық пен жігерлілікке шақырады.

Халқымызға тән мәдени құндылықтардың жоғалуына көңілі қамыққан Мемлекет басшысы: «Ішкі «сүзгі» сұрақтар қойып отыруға тиіс: аналарымыз,

әпке-қарындастарымыз, қыздарымыз орамалға оранып алып, басқа халықтардың киімін кигені бізге керек пе? Бізбен бір дастарқанда отырып тамақ ішпеуге тиіс пе? Көлік жүргізбеуі керек пе? Мұның бәрі – басқа елдердің орныққан дәстүрлері, біздің даламызда ондай дәстүрлер ешқашан болған емес. Классиканы оқыңыздар, фильмдерді көріңіздер», деді. Біздің халық қашанда жауынгер халық болғандықтан, ұлдарымыз тұрмақ қыздарымыз да ат үстінде жүріп жаумен ерлерше соғысқан. Қазақ халқы ешқашан мұсылмандықтан шыққан жоқ, қайта соны өзінің мәдениетіне айналдырды. Сол себепті әйелдің көркі болған орамалын көркемдікпен, әсемдікпен кие білген. Мұндай халық мұсылман әлемінде кемде-кем. Әрі ислам дінінде әйел затына қара жамылып үйде отыр деген қағида жоқ. Қайта ілім, еңбек мұсылман ер мен мұсылман әйелге парыз дейді. «Біздің әйелдерде ұлттық тәкаппарлық, қалыптасқан киіну стилі бар, оны олар ибалылықпен ұстана біледі және біз, ерлер, әйелдердің осы қасиетін жиі теріс пайдаланамыз».

Қазақ қауымы сәби қыздан бастап ақбасты әжеге дейінгі аралықтағы әйел адамның өзіне сай бас киім үлгісін жасаған. Сөйтіп, ислам шариғатына сайма-сай әйел адамның бас киіміне қатысты теңдессіз киім үлгісін, мұсылманша киіну мәдениетін қалыптастырған. Мәселен, сәби қыздарға әр түрлі теңге, моншақпен әшекейлеген, үкі, үлпілдек қауырсын қадаған тақия, кепеш кигізген. Бойжете, бәлиғатқа тола келе, жас бойжеткендер қазақтың әр тайпаларының өз-өз үлгісіне сай әр түрлі зерлі қыз тақиялар, құндыз бөрік, кәмшат бөрік киген, моншақпен әшекейленген кестелі орамалды шекелете тағатындар да болған. Ал, бойжеткен қызға құдаласып, қалыңдық атанған сәттен бастап оның басына әйгілі әсем сәукеле кигізілетін-ді. Сәукеле, өзіміз білетіндей, өте биік үшкіл төбелі, не түрлі меруерт, маржан, моншақтармен сәнделген тақияның ерекше түрі. Сәукеленің төбесінен төмен кең мол етіп түсірілген жаулық пердесі болған.

10

Қалыңдық ұзатылып барған жерінде желек деп аталатын қызыл жаулық перделі бас киім киген. Ал сәбилі болған сәтте келіншек кимешек киінген. Ал кимешек үстінен орайтын ақжаулық, шұлауыш деп аталатын кең мол ақ мата болған. Келіншек кимешектен әже кимешекке дейінгі аралықта жасқа сай өз үлгісі де қалыптастырылған. Міне, бұлар – қазақтың өз стилі, баға жетпес құндылығы. Егер осының бәрін тастап, шет елдің ұлтына тән етіп киінетін болсақ, онда біздің ұлттық құндылығымыз қайда қалмақ? Құранда Хақ Тағала адамдарды ұлттарға бөліп, бір-бірін танысын деп жаратқандығын айтады. Ендеше, біз осыны сақтауымыз қажет.

сөзін мықтай түсіп: «Ендеше, бүгінгі ұрпақ та әлемдегі ең ізгі дін – ислам дінін қадірлей отырып, ата дәстүрін ардақтағаны абзал», дейді. Біздің діни ар-ождан бостандығы туралы заңымыз осыны меңзейді. Ендеше, Елбасы да бізге осыны тез арада іске асыруымыз қажеттігін алға тартып отыр.

Әлемде Ханафи мәзһабының негізгі ұстаздарының басым көпшілігі қазақ топырағынан шыққан. Мысал ретінде Сығынақи, Кердери, т.б. атауға болады. Демек, біз осы Жолдауға орай сол ғалымдардың қолжазбаларынан ықшамдап мектеп пен жоғары оқу орындарына Ханафи жолын ұлттық салт-дәстүрмен салыстыра отырып оқулықтар енгізгеніміз абзал. Елдегі радикалдық ағымдардың алдын алудың бірден-бір әдісі де осы бағдарлама болмақ. Әрі Ханафи мәзһабын терең білетін теологтарды мемлекеттік мекемелер мен органдарға бөлім ашып тартса, осы стратегияның орындалуына септігін тигізер еді деп ойлаймын. Иә, бүгінгі таңда біздің жарқын ел болып, ата-бабамыздың жолын жаңғыртуымызды қаламайтындар бар. Осыны терең түсінген Елбасы: «Қазір кейбір сыртқы күштер жастарымызды ислам дінінің хақ жолынан адастырып, теріс бағытқа тартуға тырысуда.

Мұндай ұлттық табиғатымызға жат келеңсіздіктерден бойымызды аулақ салуымыз керек», деп бізді қырағыландырады. «Соқыр фанатизм біздің бейбітсүйгіш халқымыздың психологиясы мен діліне мүлде жат. Ол Қазақстанның мұсылмандары ұстанатын Ханафи мазһабына қарама-қайшы».

Дін атын жамылған радикалдық ағымдарға, әсіресе, жастар не үшін еліктейді? Оның басты себебі, мектеп мен жоғары оқу орындарында діни үгіт, профилактиканың аздығында деп ойлаймын. Бүгінгі таңда мектепте дін тарихы пәні енді. Алайда ол ханафилік бағытты үйретудің үштен бірін де қамтымайды. Сол себепті нақты оқулықтар мен теолог мамандар әзірлеу қажет. Әрине, жастар арасында бүгінде діни экстремизм профилактикасы бар. Бірақ ол аз және оған қатысатын жастар да аз әрі еріксіздей көрінеді. Керісінше, жастар арасында діни экстремизмді үгіттейтін топтардың күші басым секілді. Осыны терең түсінген Елбасы: «Біз қоғамда, әсіресе, жастар арасында діни экстремизм профилактикасын күшейтуіміз керек», деп нақты шешімділік көрсетеді.

Елбасы егеменді ел болғалы бері елімізді әлемге бейбітсүйгіш ел екенін көрсету жоспарларын жасап, соларды іске асырып келеді. Солардың бірі – жаппай қырып-жою қаруынан бас тарту болса, екіншісі Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезін өткізу. Олай болса, Президент атап көрсеткендей, «Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі беретін артықшылықтарды да пайдалануымыз керек».

Қорыта айтқанда, дінге қатысты Қазақстан-2050 межесі нақтыланды. Ендеше, бірлесіп көтерген жүк жеңіл деп бәріміз бірігіп іске көшкеніміз абзал.
Алматы.

//Егемен Қазақстан.-2013.-6 ақпан.-4б.

11

Ғарифолла ЕСІМ, академик, сенатор.

«Ел ерлігі – бірлігі»

Жолдау жұртшылық үшін күтпеген жаңалық болды. Жолдаудың аталуы жаңалық. Ол «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» деп аталады. «Қалыптасқан мемлекет» деген жаңа ұғым. Бұл – тәуелсіздіктің баянды болып, ел іргесі қаланып, Қазақстан әлемдегі іргелі, мықты мемлекеттің бірі болды деген саяси тұжырым. Тәуелсіздіктің қалыптасу кезеңі табысты аяқталған соң, Елбасы әлемге егемен елдің 2050 жылға дейінгі жаңа саяси бағытын жария етті.

1997 жылы қабылданған «Қазақстан-2030» Стратегиясының жеті бағыты да орындалды, олар: 1. Ұлттық қауіпсіздік. 2. Елде ішкі саяси тұрақтылық пен ұлттық бірлікті сақтау, нығайту. 3. Нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу. 4. Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты. 5. Энергетикалық ресурстар. 6. Инфрақұрылым, әсіресе, көлік пен байланыс. 7. Кәсіби мемлекет. Елбасы 2006 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын» жариялады. Әлемдік экономикалық форумның (2012) рейтингі бойынша Қазақстан 51-орынға көтерілді. «Сонымен, елу елдің қатарына енуге бір қадам қалды», деді өз сөзінде Елбасы.

«Қазақстан-2050» бағдарламасында Қазақ елінің дамыған 30 елдің қатарында болу мақсаты баяндалған, бірақ бұл жолда ХХІ ғасырдың жаһандық он сын-қатерін ескеруіміз керек. Сондай-ақ Жолдауда стратегияның жеті бағыты анықталған. Шіркін, осы мақсаттар орындалғанда қандай заман, дәуір болады десеңізші. Есепсіз білім, түпсіз ғылым, тежеусіз технология адамзат санасын қандай биіктерге әрі қатерлерге жеткізбек. Қазақ елі қандай болмақ, азаматтары ше?

Жолдауда Елбасы «Олар үш тілде сөйлейді», дейді. Терең мағыналы түйін. Үш тіл деген – үш құндылық, үш дүниетаным және үш мәдениет. Бүгінде оларды тегіс меңгеруге қолымыз жетпей отырғаны анық. Сондықтан, бұл мәселені жалаң саясатқа, дерексіз дүниетанымға, жалған мәдениетке айналдырып алып жүргеніміз жоқ па? Үш тілді бірдей меңгеру – азаматтардың тұлғалық қасиетін анықтаушы феномен. Үш тіл, үш ақпарат өрісі, сондықтан 2025 жылы латын әліпбиіне көшу де осы мәселеге қатысты өркениеттік қажеттілік. Жолдауда бұл мәселе ретінде тұңғыш рет айтылды. Латын әліпбиіне өту келешек ісі болғанымен, оған даярлық жұмысы бүгіннен басталмақ. Латын әліпбиіне өту аспаннан түсетін құбылыс емес, ол даярлықты, білімділікті, ғылыми сәйкестілікті, мәдени қажеттілікті, тіптен өркениеттілікті қажет ететін жағдай. Осы тұста айтарым, Академиялық тіл білімі институты осы мәселемен толығымен айналысып, қоғамды тегіс латын әліпбиіне көшіру ісінде жетекші болуы табиғи жайт. Бұл – өркениеттік үрдіс. Латын әліпбиіне көшу үшін қоғамда рухани келісім қажет. Латын әліпбиіне қоғамдық қажеттілікті туғызу да орынды іс болмақ. Бұл істе Білім және ғылым, Мәдениет және ақпарат министрліктеріне негізгі жүк түспек. Бұл тарихи жобаны іске асырудан қоғамдық институттар да тыс қалмаулары керек.

Жолдау – шығармашылық ізденіс нәтижесі.

Жолдау Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму аралығын қамтитындықтан, келешек ұрпақ-буындарға өсиет, олардың үміт философиясы. Үміт – адамның асыл қасиеті, Болашақ нұры.

Сондықтан Елбасының: «Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді «Мәңгілік Ел» етуді мұрат қылдық», дегені әр қазақтың арманы емес пе?

Елбасы бұл идеясын нақтылап, «Мен ХХІ ғасыр Қазақстанның «алтын ғасыры» боларына сенемін», деген жүрекжарды сөзіне қосыла сенетінімізді қалайша айтпасқа, қалайша мақтан тұтпасқа! Жолдауда мынандай тұңғыш рет айтылған ой-тұжырымдар бар, олар: «Бәріміз бір атаның – қазақ халқының ұлымыз», «Бәріміздің де туған жеріміз біреу – ол қасиетті қазақ даласы», «Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол – Тәуелсіз

Қазақстан». Қазақтың қанының бірлігі туралы Жолдауда тұңғыш рет айтылды. Қазақ қаны бір халықпыз, демек, бізге өткен тарихымыз, бүгінгі көрікті күніміз және үмітті болашағымыз – бәрі ортақ.

Отандық ғылымда жаңа түсініктер, ұғымдар пайда болды. Олар: «қаны бір қазақ», «қазақтың алтын ғасыры», «қазақ мемлекеті» (оның қазақтың демографиясы әрі тіліне

12

қатыстылығы), «мәңгілік ел», «қасиетті қазақ далсы», «қазақ халқы ұлы тарих иесі», «ұлттың генетикалық коды», «ел бірлігі», «қазақтың бірлігі – шежіре бірлігі».

Жолдау толығымен инновациялық ойлауға құрылған. Жолдау – көп жылғы теориялық, тәжірибелік, прагматикалық әрі тұлғалық ізденістердің нәтижесі. Президент Нұрсұлтан Назарбаев 14 желтоқсанда «Астана операсында» сөйлеген сөзінде инновациялық ойлау деген тың ұғымды қолданды. Жолдауда «Жаңа технологиялық толқын жолына жармасып, абсолютті инновациялар жасау барлық елдің қолынан келе бермейді. Біз осыны жете түсінуге тиіспіз», дей келе Елбасы «Біз – жас ұрпақпыз және бұл біздің қолымыздан келеді», деп ойын түйеді.

Елбасы инновация дегенде оны нақтылап, жас ұрпаққа абсолютті инновация қажет екенін айтып отыр. Сонда абсолютті инновация деген не?Алдымен инновация деген түсінік мәнісіне назар аударсақ, ол лат. «novatio» – «жаңару» немесе «өзгеру», лат. «in» – «бағытта», «Innovatio» – «өзгеріс бағытында» деген мағынада айтылатын сөз. Инновациялық ойлау, демек, жаңаша ойлаудың бағытын білдіретін ұғым. Мәселе тек жаңалықта ғана емес, оның бағытында. Жаңалық – қозғалыстың бағытын анықтайтын түсінік. Қандай болсын ілгерілеген, яғни алға қадам басқан қозғалыс – жаңалық. Оның үш өлшемі бар: жаңа ой (идея), жаңа іс, қарекет және жаңа нәтиже. Елбасы абсолютті инновация дегенде тез арада қабылданып, іске асатын жаңалықты айтып отыр. Жаңалықтың жылдамдығы деген айтулы проблема. Жаңалықтың жылдамдығының индикаторын белгілеу бүгінгі ақпараттық заманда басты мәселе. Қандай жаңалықты болсын қабылдап алып, заман шапшаңдығына сай іске асырып, нәтиже алу.Жаңалық жылдамдығы дегенде тағы екі істің мәнісі айқындалмақ. Әлемдегі (ілгері өркениетті елдердегі) бар жаңалықты шапшаңдықпен қабылдай білу. Жаңалықты тану, сөйтіп, оны білім, ғылым, ең бастысы, технологияға айналдыру. Егер, бұл үрдісте жылдамдық болмаса, біз үнемі ескі технология құрсауында қалмақпыз. Ол жаңалықтың бізге ескіріп жетуі деген сөз, сондықтан технологиялық, ғылым парктері осы мәселемен айналысуы заман қажеттілігі. Ескі технологиядан инновациялық ойлау шықпайды. Өткен кеңес заманында жағдай үнемі осылай болып келген, соның зардабын бүгінгі ұрпақ шегуде. Екінші мәніс, абсолютті инновацияны өзіміз жасай алатын халге жету керек. Ол үшін білім саласы, ғылым арнасы тегіс, түгелімен өзгеруі қажет. Қазіргі білім беру стандарттары консервативті, икемсіз, бюрократиялық жүйеге негізделген, мұндай халден тез арада арылмасақ, абсолютті инновация сөз ғана болып қалмақ.

Осы тұста грек ойшылы Зенонның апориясы (гр. «απορία» – қиындық) есіме түсіп отыр. Ахиллес тасбақадан он есе жылдам жүгіреді делік және ол тасбақаның артында мың қадамдық қашықтықта орналасқан. Осы қашықтықты Ахиллес жүгіріп өткен уақытта, тасбақа тағы да жүз қадам алға жылжиды. Ахиллес жүз қадамды жүгіріп өткенде, тасбақа тағы он қадамға жылжиды және тағы солай. Бұл үрдіс шексіз жалғаса береді, ал Ахиллес тасбақаны ешқашан қуып жете алмайды.Бұдан шығатын қорытынды, біз 2050 жылы әлемдегі озық отыз елдің қатарына өту үшін олардың (оған дейінгі өзге елдердің қазір біз шамамен елу елдің қатарындамыз) соңынан жүріп отырсақ, ешқайсысына жете алмаймыз, біз олардың соңынан ермей, айналып өтіп барып алдарына түсуіміз керек. Елбасының абсолюттік инновация дегенде қойып отырған мәселесі осы.Жаңалықтың жылдамдығын қазіргі заманда ой жылдамдығымен өлшеу қажет, басқа амал жоқ. Ақпараттық, биік технология заманы бізге тек қана осы өлшемді, яғни ойлау жылдамдығын ұсынып отыр. Атам қазақ айтушы еді: «Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе», деп. Көңіл дегенді сана деп есептей беріңіз, бұл – біріншіден.Екіншіден, жаңалықтың жылдамдығының мәні – оның технологиялық процеске енуі немесе жаңалықтың өзінің технологияға айналуы. Бұл – инновациялық ойлаудың аса маңызды өрісі. Жаңа білім, ғылымның технологияға айналу қарқыны және оның қандай тәсілдермен айналуы мәселенің мәселесі. Бұл – білім, ғылым және технологияның бірлігін қажет ететін жағдай. Бұл үшеуі кеңес заманында жеке-жеке өрістерде болды. Инновациялық қазіргі заманда олардың жеке-жеке болуының ешқандай мәнісі жоқ. Мәселе үшеуінің бірлігінде ғана емес, ең бастысы, олардың бірінен біріне қандай жылдамдықпен өтуінде. Іркілістерге жол берілмеуі, тежеуші күштер болса, олардан арылудың жолдары шұғыл қарастырылуы керек. Бұл – инновациялық ойлаудың басты талаптарының бірі.

Үшіншіден, тез нәтиже керек. Уақыт жағынан созылмалы болатын нәтижелер ескіріп қалуы әбден ықтимал, себебі, әлемдік кеңістіктегі инновациялық ойлау нәтиже алу үшін уақыт созылмалығын күттірмейді. Кешігіп алынған нәтиже нәтиже болмай қалады, яғни нәтиженің сапасы жойылады. Сөйтіп, ескі технологияның шырмауында қалу ықтималдығы артады. Бұл – инновацияға жатпайтын консервативтік ойлау.

Астанадағы Тәуелсіздік сарайында 2012 жылғы 25 желтоқсанда 2012 жылдың екінші жартыжылдығындағы индустрияландыру картасында белгіленген инвестициялық жобалардың тұсаукесеріне арналған жалпыұлттық телекөпірде сөйлеген сөзінде Президент осы мәселені нақтылап берді.

Қазіргі күні көптеген алдыңғы қатарлы елдерде кластерлердің жаңа толқыны – инновациялық кластерді қалыптастыру ісі белсенді түрде басталып кетті. Өсімнің негізгі драйверлері өнеркәсіптік кәсіпорындар емес, инновациялар мен білім ор­талықтары – университеттер, технологиялық және инженерлік ұйымдар. Осы арқылы бизнес, университеттер мен мемлекеттің өзара байланысуының «үш сипатты спиралі» құрылады.

– Осындай спиральді Қазақстанда да құру қажет. Дәстүрлі әкімшілік жүйе бұл міндетті жүзеге асыруда әлсіздік танытуда. Сондықтан кластерлік дамуды қалыптастыруды жаңаша ұйымдастыру талап етіледі, деді Елбасы. Мемлекет басшысы осылай дей келе, ең алдымен, кластерлік дамудың ұтымды моделін таңдауды жүзеге асырып, жаңа заманға сай кластерлерді іске қосу қажеттігін атап көрсетті.

Бұл жерде «үшінші индустриялық революция» деген ұғымға назар аудару қажет. Жолдауда: «Ол өндіріс ұғымының өзін өзгертеді. Технологиялық жаңалықтар әлемдік нарықтың құрылымы мен қажеттіліктерін түбегейлі өзгертеді», делінген. Осындай жаңа технологиялық болмысқа еліміздегі жағдай қандай? Төртіншіден, инновациялық ойлау тек сапалы нәтижені ғана қажет етпек. Сапасыз нәтиже инновациялық ойлау емес. Инновациялық ойлау дегеніміздің өзі – сапа, онсыз дамыған отыз ел қатарына ену мүмкін емес. Елбасы жаңашылдыққа сыни көзқарас қажет екенін айтты:

«Оларды іздеу, дайындау және жан-жақты қолдау қажет. Мен Үкіметтің алдына 100 абсолюттік инновацияны іздеу міндетін қойған болатынмын. Бұл ретте мен абсолюттік инновациялар деп әлемнің ешбір жерінде қалыптаспаған инно­вацияларды айтып отырмын. Бізде де осындай шешімдерді табу және іске қосу әлеуеті бар. Бәлкім, біз абсолюттік инновациялардың барлығын бірдей қамтамасыз ете алмайтын болармыз. Сондықтан мен 2020 жылға дейін 10 инновацияны табу, сонан кейін тағы да 10-ын іздеу міндетін қою орынды болар деп санаймын. Бұл жұмысты жүйелі, үздіксіз негізге қоюымыз қажет. Бұл, әрине, жеңіл міндет емес. Үкіметке бұл мәселені шешумен жедел және жүйелі түрде шұ­ғылдану керек», – деп атап көрсетті Мемлекет басшысы. Бесіншіден, айтпағым, инновациялық ойлауда коррупцияға орын жоқ. Коррупция

инновациялық үрдістерге енсе, ол өз мән-мағынасын жоя бастамақ. Инновация жаһандық креативтік ресурс, оған аса құрмет қажет, оған жол басталды, ол – «ЭКСПО-2017»-ге даярлық жұмысы.

Алтыншыдан, инновациялық ойлаудың гуманитарлық мағынасы, яғни қоғамдық сананы қайта құру мәселесі.

Тәуелсіздіктің 20 жылдығында жасаған баяндамасында Елбасы: «Инновациялар. Бұл – экономиканы ғана емес, сонымен бірге, қоғамның басқа да барлық салаларын қамтитын тарихи жүйе. Бұл – ХХІ ғасырдағы әлемдік дамудан қалып қоймаудың бірден-бір жолы», деген еді.

Қоғамның тоталитарлық жүйесінен арылуы қажет. Тоталитарлық ойлау деген кеңестік заманда қалыптасқан, әдет, дәстүрге сіңген ой-сана. Олар қандай десеңіз, түсін түстеп берейін. Большевиктік сана, пролетарлық сана, коммунистік сана, социалистік сана, кеңестік сана, бір сөзбен айтқанда, маркстік-лениндік сана. Марксизм-ленинизмнің тоталитарлық философиясы туралы Карл Поппер «Ашық қоғам» кітабында толық баяндап берген, мұндай сыни көзқарасты Бертран Расселдің «История западноевропейской философии» деген кітабынан табуға болады. Нобель сыйлығының лауреаты Альберт Швейцердің дүниетанымы лай суға құйған таза бұлақ. Жаңа бағыттағы сана қалыптаспай, қоғамда инновация қалай болмақ. Жаңаша ойлау жүйесінің алғашқы үлгілерін Қазақ жерінде насихаттауды күн тәртібіне қойған, сол іске белсене кіріскен Әлихан Бөкейхановтан бастап Мұхтар Әуезовке

14

дейінгі Алаш қайраткерлері болатын. Демек, өткен тарихымызға зер салсақ, креативтілік ойлау жүйесі болғанына көзіміз жетеді. Амал қанша, ол жеміс саяси дүрбелеңдерге қатысты үзіліп қалды. Ендігі мәселе сабақтастықта. Бұл жерде нақтылы айтатын жай, Алаш қайраткерлері көркемсөз бен саясатты ажыратпаған, халық мәдениетіне сол заманда инновация әкелген тұлғалар болатын. Олар көркемсөзді, әдебиетті, яғни мәдениетті саясаттан жоғары қойғандар. Мұндай ойлау – табиғи болмысы жағынан инновациялық ойлау. Себебі, көркемсөз қай заманда, қай елде болса да, үнемі саясаттың алдында жүреді. Көркемсөз – халықтың санасы, көркемсөз халықтың еркіндікке, бостандыққа деген рефлексиясы. Бұл рефлексиясыз саяси қозғалыстар, саяси партиялар нәтижелі іске бара алмайды. Бұл – қағида. Өткен тарихта солай болған, бүгін де солай, ертең де солай болмақ. Халықтың рефлексиясы өнер мен әдебиетте көрінеді. Бұл – қазақ менталитетінде тіптен тереңдеп кеткен феномен. Қазақ тарихына көз жіберсеңіз, қандай саяси тұлғаны алмаңыз, бәрі-бәрі халықтың өнері мен көркем сөзінен (әдебиетінен) ешқашан тыс кетіп, саяси істерге бармаған. Бұған, әсіресе, жыраулар творчествосы айқын дәлел. Желмаяға мініп алып, қазақ мемлекетіне жер іздеген, Жерұйық іздеген Асан-қайғы да, Бұқар жырау да осындай қызметтер атқарған. Өнер мен көркем сөз – халық пен саясаттың арасындағы көпір.

Инновациялық ой – білім, ғылым салаларының «таза ауасы». Жолдауда Елбасы «жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан», дей келе, функциялық сауаттылыққа зор көңіл бөлу қажеттігін алға тартты. Әсіресе, жоғары оқу орындарының академиялық автономия кепілдігі, зерттеу университеттерін ашу, олардың білім беру бағдарламаларының стандарттарын өз бетінше жасауы сияқты игі шаралар инновацияға жол ашпақ, бұл жөнінде қос палаталы Парламент қызу талқылап, 2011 жылы (ақпанда) «Ғылым туралы» Заң қабылданды, оның 10-бабы түгел зерттеу университеттеріне арналған. Заңда көрсетілген шаралардың тез арада іске асуы керек-ақ!

Білім туралы заң да (2007 жылы қабылданған) қоғамда қызу талқыға түсіп, оған 2011

жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бұл жерде Жолдауда атап көрсетілгендей, «Ескірген немесе сұраныс жоқ ғылыми және білім пәндерінен арылу» мәселе болып отыр. Оқыту әдістемелерін жаңғыртуда инновация қажет, бұл мәселе де кадрларға барып тіреледі. Дүниенің қымбаты уақыт десек, Елбасы айтқандай, орта, арнайы, жоғары, тіптен магистрлік дәрежеде ескірген, сұраныстан шыққан пәндерге жастар уақыттарын босқа рәсуа етіп жатқан қалпы бар. Бұл білім, ғылым салаларындағы социализм заманынан қалыптасып қалған консерватизмді жеңу бүгінгі күнде қиынның қиыны болып тұрғанын қынжылыспен айтуға тура келеді. Кадрлар корпусында инновация бар ма?

Астанада өтетін «ЭКСПО-2017» мүлдем тың инновациялық өлшемдерді қажет етпек. Жалпы сауат көтеру мәселесі – кешегі күн. Еліміздегі жоғары оқу орындарының саны – 140, оның ішінде: ұлттық – 9, мемлекеттік – 33, азаматтығы жоқ – 13, «Назарбаев Университеті» ААҚ – 1, Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық казақ-түрік университеті – 1, акционерлік – 16, жеке меншік – 67. Еліміздегі жоғары оқу орындарындағы бакалавриат студенттерінің саны – 571 691, оның ішінде: күндізгі оқу бөлімінде – 362 551 адам, сыртқы оқу бөлімінде – 195 520 адам, кешкі оқу бөлімінде – 13 620 адам.

Жарты миллионнан астам жас білім, ғылым жолына түскені қуанышты, бірақ солардың қаншасы заман талабына сай маман болып шықпақ, ойланатын мәселе! Білікті мамандарға сұраныс қалай өтелуде, қалай іске асуда?

Инновация қоғамға қажет. Қоғам туралы әңгіме көп. Біз заманында маркстік-лениндік ілімге сай мынандай жіктеу жасадық, олар: алғашқы қауымдық қоғам, құлдық қоғам, феодалдық қоғам, социалистік қоғам, коммунистік қоғам, өтпелі қоғам, дамушы қоғам. Бертін келе қоғамды таптық тұрғыдан емес, өркениеттің өлшемімен анықтай бастағанда дәстүрлі қоғам, азаматтық қоғам, транзитті қоғам, клерикалдық қоғам, тоталитарлық қоғам, демократиялық қоғам, конвергенттік қоғам, ақпараттық қоғам, Карл Поппердің айтуынша, «ашық қоғам», «жабық қоғам» және Дэниел Беллдің жіктеуінше, индустрияға дейінгі қоғам, индустриялы қоғам және постиндустриялы қоғам.

Осылардың бәрі акме-қоғам, яғни «үлгілі қоғам» дәрежесіне жете алмады. Дағдарыс – соның көрінісі. Ендігі мақсат акме-қоғам құру, мүмкін сол қоғам шын мәніндегі капиталдың Нұқ кемесі болар.

Акме-қоғам деген әбден жауыр болған «изм»-нен арылу жолындағы ізденістен туған. Социализм өзінің тарихи дәрменсіздігін дәлелдеді, капитализм терең дағдарыста. Жұртқа сау ақылға сыйымды қоғам («общество здравомыслящих людей») керек.

Қазақ елі тоталитарлық жүйеден демократиялық, зайырлы қоғамға өтті, мұнда еңбек еркіндігі, діни сенім еркіндігі, тұлға еркіндігі, іскерлік еркіндігі іске аса бастады. Бұлар – ашық қоғам өлшемдері. Акме-қоғам – еркін, тәуелсіз қоғам. Әрине, еркіндікті аңсау – адамзаттың ежелгі арманы,

15

бірақ оны ізгілікке пайдалана білу қиынның қиыны. Адамзат тарихында қоғамдық, саяси қозғалыстар, әртекті революциялар еркіндікті «ту етіп көтеріп», ақыр соңында тоталитаризмге ұрына бергені мәлім, себебі, еркіндікті толық меңгеру, сірә, адам баласының пешенесіне жазылмаған ба деген де ойға келесің.

Елбасының Жолдаудағы ұрпақтар сабақтастығы туралы ойы да жаңа. Жолдауда: «Қазақстан-2050» Стратегиясы осынау мәңгілік жолдағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі», деген толымды тұжырым бар.

Болашақ болмай қоймайды. Ақырзаман елес. Елбасы келешекте орын алатын, іске асатын нақты іс-шаралар жүйесін ұсынып отыр. Оны бүгінгі ғұмыр кешіп отырған ата, аға, немере буындардың ойлануы табиғи жағдай. Болашақ басы бүгінгі күннен, алыс сапар алғашқы қадамнан басталмақ. Бүгінде үш ұрпақ бір отбасының басында ғұмыр кешудеміз. Әрқайсының өз буынына тән көзқарасы, дүниетанымы, үздіксіз, тұрақсыз өзгерістерге өз өлшемдері бар. Ата ұрпақ социализмнен өсіп-өніп шыққан, аға ұрпақ өтпелі кезең азаматтары, немере ұрпақ бұл өмірге несімен еніп келеді, ойлану керек.

Кезінде Шәкәрім «Құбылған әлем жарысы, ақылды жанның табысы» деп еді. Бүкіл әлем ғаламторға сыйып кеткенде, тағы да Шәкәрімнің «Ақылды жанның мүлкі әлем» дегені еске түседі.

Үш буын бір-бірімізді түсінісіп, ұғынамыз ба? Үш ұрпақтың бір-біріне берері не? Елбасы дөп тауып айтқандай, буындар бірлігі ұрпақтар сабақтастығы емес пе? Тәрбиеде, тұрмыста, көзқараста осы мәселе қалай шешілуде, ойланатын жай. Ұрпақтар сабақтастығы алтын өзек, тарихтан бір мысал келтірейін. Бүгінгі жиі айтылып жүрген майя өркениетінің негізін қалаған бірде-бір ғұламаның, тарихи тұлғаның есімдерін қазіргі майялар білмейді, себебі, әлдеқалай замандарда ұрпақтар сабақтастығы үзілген. Буындар бірлігі сабақтастыққа айналмаған. Ұрпақтан ұрпақтарға құндылықтар ауыспаған. Әрине, бұл жерде тарихи-мәдени мұраны жойып, тек алтыннан өзге құндылықты көзге ілмеген Испания конкистадорларының жауыздығы және де бар екенін айтқан жөн. Сөздің қысқасы, елдік рух жойылған. Осы майя өркениеті кезінде ғұмыр кешкен дана Қорқытты біз әлі ұмытқан емеспіз. Буындар бірлігінің сабақтастыққа айналуы деген осы. Қазақтар елдік рухын жоғалтпаған – халық. Елдің мәңгілік болуы рухани құндылықтардың ұрпақтан ұрпаққа ұласып, буындар бірлігін сақтаушы болатын сабақтастықта. Бүгінгі атқарып отырған істеріміз, айтар сөздеріміз, көрсеткен өнегеміз, тәрбиеміз, біліміміз, ниетіміз, үмітіміз, арманымыз, қиялымыз еліміздің мәңгілік болуына қызмет етуде.

Армансыз өмір бола ма? Жолдау – прагматизм мен асыл арманнан туған инновациялық ізденіс. Тәуелсіздік құрдастары 60-қа тақап, ғасыр басында дүниеге енген ұрпақ 50-ді толтырғанда «Қазақстан-2050» Стратегиясы орындалып, келер ұрпаққа баға жетпес үш құндылық мұра болмақ.

Бірінші құндылық – жетілген 30 елдің қатарына енуіміз. Ол келер ұрпақ алдына тың міндет қоймақ, себебі, бәсеке заманында көштен қалып қоймау, жеткен жетістігімізді әрі қарай қарқынды жетілдіру, себебі, ешбір ел бізді тосып тұрмайды, ол заман нағыз бәсеке, инновациялар дәуірі болмақ, сәл бәсеңсу – қауіпті, өкшелеп кейінгілер келеді. Бұл Елбасы айтқан абсолютті инновациялар заманы болмақ. Осындай жағдайға ие болатын ұрпақ Ел тағдырына жауапты.

Екінші құндылық – ол еліміздің Қазақ мемлекеті деп атануы. Осы мақсатқа орай стратегияда нақтылы аталған іс-шаралардың орындалуы да ұрпақтар парызы, олардың тарихи миссиясы. Қазақ мемлекеті атандыратын негізгі факторлар оның демографиясы мен тілі.

Үшінші құндылық – ел мәңгілігі. Бұл – Елбасының кейінгілерге өсиеті. Елбасы «Мәңгілік Ел» ұғымын Жолдауда әр қырынан төрт рет қайталауы сөзіміздің дәлелі. Жолдаудағы «Бабалардың ерлігі, буынның ерен істері және жас ұрпақ жа­­сампаздығы арасындағы сабақтастық болса ғана біз «Мәңгілік Ел» боламыз», деп жазылуы әрбір азаматтың парызы, қаны бір қазақтың ұлы тарихтың иесі болуы жолындағы қарызы.

Елбасының сөзі:

«Үдеудің сыры – бірлікте,

Жүдеудің сыры – алауыздықта».

Жамбыл жырау: «Ел ерлігі – бірлігі», деген еді.

Бұлар – мәңгілік ел қағидалары.

//Егемен Қазақстан.-2013.-8 ақпан.-2б

16