вассалының орны тағайындалғандығын сезеді. Сондықтан
Әмірсана көтеріліске шығуға бел байлады. Әмірсана бұл
антициндік қозғалысқа ойрат, қазақ және қырғыз күштерін
біріктіргісі келеді. 1755 жылдың қыркүйегінде Цин әскерлерінің
штабында қазақ елшісі Амир батыр болады. Бірақ бұл елшілік
нәтижелері туралы мәліметтер жоқ. 1755 жылдың қыркүйегінде
басталған Әмірсананың көтерілісіне байланысты жоңғар, қазақ
және Цин жағының саясатында үлкен өзгерістер болады. Бұны
Е.Карин былай түсіндіреді:
Жоңғарлар жағы: Әмірсана өзінің әлсіреген жоңағрлық
күштерімен Қытай әскеріне қарсы тұра алмайтыны түсінді.
Оның осы жолда соңғы үміті қайтадан қазақтар болды. Ол
ойрат ханы болу үшін қазақтарға арқа сүйеуді ойлайды;
Қазақтар жағы: Қазақтарға қытайлардың Орталық
Азиядағы белсенділігін әлсірету керек болды. Абылай,
сонымен бірге, Жоңғар мемлекетін сақтауды, яғни оны қазақтар
мен қытайлар арасындағы буферлік аймақ ретінде ұстап
қалуды мақсат мақсат етті;
Қытайлар жағы: Әмірсананың сырттан қолдау табуы
Пекинге жаңа қиындықтар алып келді. Олар: 1. Әмірсана
қазақтар көмегі арқылы Қытай әскерін қууға мүмкіндік алды. 2.
Осы қазақтардың көмегі арқылы көтерілістің ұзаққа созылу
мүмкіндігі туды. Бұл қытайлардың жоңғар жеріне орнығуын да
кешеуілдететін еді.
1756 және 1757 жылдары дипломатиялық жолмен
қазақтардың жоңғарлармен одақтаасуын тежеуге тырысқан
Цин елшіліктерінің қымылдары да сәтсіз аяқталды. Қытай
деректеріне қарағанда Әмірсана осы кезде 8 мың қазақ және 8
мың ойрат әскеріне сүйенген. Дипломатиялық жолмен түсіндіру
нәтиже бермесін түсінген Цян Лунь 1756 жылы мамырда
Қазақстанға, Орта жүзге шабуылды бастау жөнінде Цин
әскеріне бұйрық берді [6: 76-79]. Қытай деректері үш
шайқастың болғандығын және олардың үшеуінде де қытай
әскерінің жеңгендігін хабарлағанымен, Қытай жылнамашылары
бұл жерде қазақтардың қапыл шабуылдап, тез шегініп кететін
соғыс тактикасын ескермеген секілді [7: 24-25]. Көп ұзамай осы
жылдың мамыр айының соңында қытай әскері Қазақстаннан
қайтарып алынады. Бұл Қытайдың саяси қателігі, қазақтардың
үлкен жеңісі еді. Бірақ Абылай аз ғана қазақ-жоңғар күшімен
қытайларға қарсы тұру үлкен қателікке ұрындыратынын түсінді.
1757 жылдан бастап бұрынғы қателіктерді қайталамауға
тырысқан Қытай қайтадан дипломатиялық әдіске көшеді. 1757
жылы мамырда Ұлы және Орта жүзге елшілік жіберу туралы
66
Цян-Луньның жарлығы шықты. 1757 жылдың тамыз-қыркүйек
айында Абылай ең алғашқы елшілігін Пекинге бейбіт қатынас
орнатуға жібереді. Абылай осы елшілік арқылы Қытай
әкімшілігіне Еренқабырға мен Үрімшіден біріккен сауда
орталықтарын ашуды ұсынады [8: 80]. Осы жылы Цин
императоры Абылайды хандыққа бекіткен жарлық жібереді.
Бұл құжаттар Цин патшалығы мен қазақтар арасында тікелей
байланыстың орнағанын дәлелдейді. Екі елдің аталған
байланысы сол кезде-ақ қытай саясатында «алыстағымен
жұмсақ қатынас»,-деген атауға ие болды [9: 14-17]. Осылайша,
Абылай сұлтанның мәмілегерлік саясатының нәтижесінде 1757
жылдан
бастап
қазақ-қытай
қатынасында
мәселелерді
дипломатиялық жолмен шешетін жаңа кезеңнің беті ашылды.
1855-1858 жылдары басталған қазақ-қытай қатынастарын
қорытындылай
келе,
бұл қатынастардың қай жағынан
болмасын, тең мемлекеттер арасындағы қатынас ретінде
дамығандығын
көреміз.
Тек
бұл
жерде
қазақ-қытай
қатынастарының дамуының кейінгі жағдайларына тоқталып,
түсініктеме беріп кетуге тура келеді.
Жоңғар хандығы құлағаннан кейін бос қалған бұрынғы
Жоңғар мемлекетінің жері үшін қазақтар мен қытайлардың
саяси көзқарастары үнемі қайшы келіп отырды. Ал, 1860
жылдардан бастап қазақтардың сыртқы саясатын патшалық
Ресей жүргізе бастағандығы тарихтан белгілі. Қазақтардың
саяси билігінің Ресей империясының құзырына көшуіне
байланысты
бұрынғы
шешілмей
келе
жатқан
түйінді
мәселелерді де шешу кезегі Ресейге көшеді. Екі ел арасындағы
шекараны белгілеу үшін патшалық Ресей мен Қытай арасында
ХІХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап үш келісім-шарт (1860 ж.
Пекин келісімі, 1864ж. Шәуешек хаттамасы, 1881ж. Санкт-
Петербург келісімі) жасалғанына қарамастан, қазақ-қытай
халқы арасындағы жер мәселесі кейінгі ұрпаққа, яғни, КСРО-ға
мұра
ретінде
қалып
қойды.
Бұл
жер
мәселесінің
маңыздылығын 1869 жылғы 14-15 наурыздағы Дамань
аралындағы және сол жылдың 13 тамызындағы Қазақстанның
оңтүстігіндегі
Жалаңашкөл
маңындағы
кеңес-қытай
арасындағы ірі әскери қақтығыстан байқауға болады.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып, қазақ-қытай
шекарасын мемлекеттік тұрғыдан белгілеуге қол жеткізді және
қазақ елінің жас әрі тәуелсіз дипломатиясы ХҮІІІ ғасырдағы
қазақ жерінің әйгілі тұлғасы Абылай ханның армандаған
мақсат-мұратына қол жеткізді деп толық айта аламыз.
67
Әдебиеттер:
Мойсеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. Алма-
Ата., 1991.
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы., 1994.
Мойсеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. Алма-
Ата., 1991.
Карин Е. Динамика казахско-китайских отношений. //
Саясат., 1999., №3.
Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской
диаспоры. Алма-Ата., 1997.
Карин Е. Динамика казахско-китайских отн....
Цинская империя и казахские ханства. ІІ пол. 18 –
первая треть 19 века. Алма-ата., 1989. Часть І.
Карин Е. Динамика казахско-китайских отн....
Алдабекова Н. Цин империясының қазақтар жөніндегі
саясаты. // Қазақ тарихы., 1998 ж. №3.
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ТОЛЕРАНТТЫҚ ТҮСІНІК
Бекбаева Т.А.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы қ.
T.A.Bekbaeva@mail.ru
Дүние жүзінде өмір сүріп отырған жүздеген халықтар
тәрізді қазақ халқы да қоғамдық дамудың бірнеше сатыларын
басынан кешірді. Осы кезеңдер тұсында қазақ халқының да өз
алдында қоғамдық – философиялық ой-пікірлері қалыптасып,
бай рухани мұралары мен ұлттық сана – сезімі жас ұрпақ
тәрбиесінде ерекше рөл атқарды. Бүгінгі таңда Қазақстан
әртүрлі діндердің тоғысқан жері және мұны қалыпты жағдай
етіп қабылдады, оны басқа этностар мен халықтардың қажеті
үшін деп түсінді. Егеменді Қазақстан үшін толеранттық
дегеніміз саяси мәдениеттің нормасы ғана емес, мемлекеттік
саясаттың негізгі принципі болды.
Қазақстандық толеранттық саясат басынан сыртқы
өлшемдер негізінде айқындалады. Осы себепті Қазақстанның
саясаты толеранттық мәселеде үлгілі, түсінікті және ерікті
68
Достарыңызбен бөлісу: | 
