Абуева Кадыржана Кабиденулы 4 января Көкшетау, 2014 (5 к) с-23 с-23 сборник

астанасы  Түркістан  әрі  Орта  жүздің  ордасы  болып,  онда  Үш 

жүздің  төбе  ханы  Тәуке,  ол  өмірден  өткеннен  кейін  баласы 

Болат отырса, сонымен бірге Орта жүздің ханы Сәмеке мен биі 

Қаз  дауысты  Қазыбек  отырды.  Ал  Кіші  жүздің  ордасы  Сауран 

болып,  онда  Әбілхайыр  хан  мен  биі  Әйтеке  отырған.  Қарасақ, 

бүкіл  қазақтар  осы  өңірге  топтасып  отыр.  Олай  болса  қазақ-

жоңғар 

қатынасының 

шиеленіскен 

кезіндегі 

көптеген 

кездесулер осы өңірмен байланысты. 

Төртінші  айтпағымыз,  ХVІІ  ғасырдың  соңы  мен  ХVІІІ 

ғасырдың  алғашқы  ширегіндегі  көптеген  жиындардың,  бас 

қосқан  кездесулердің  болған  жерлерінің  орны  туралы  болмақ. 

Бірақ  сол  кездесулердің  қайда  болғанын  барған  сайын 

шатастырып  бара  жатқан  сияқтымыз.  Ал  кейбірі  тіпті 

бұрмаланып  жүр.  Мысалға  алатын  болсақ,  “Басында  күнде 

жиын  өткен”  Күлтөбе  кездесуінің  қайда  болғанын  бүгінгі  тарих 

жазушылардың  кейбірінің  өзгертіп  жазып  жүргені  жаныңа 

батады.  Ал  оған  дейін  қанша  кездесулер  өтті,  ол  жөнінде  аз 

айтылады. 

Соның 

басында 

Сайрамның 

тұрғаны 

да 

белгілі. 

Тарихымыздан  белгілі,  1635  жылы  құрылған  Жоңғария 

мемлекетінің  алғашқы  қонтайшысы  Батурдың  баласы  Қалдан 

Бошақтудың  әскерлерi  1681  жылы  Сайрамды  қоршап,  Қазақ 

хандығының  астанасы  Түркiстаннан  қол  бастап  келген  Тәуке 

хан  оған  тойтарыс  бердi.  Осы  шайқасқа  Кiшi  жүз  әскерiнiң  бiр 

бөлiгiн  басқарған,  кейiн  осы  жүздiң  биi  болған  Әйтеке  батыр 

қатысқан  екен.  Оның  батырлығымен  бiрге  шешендiгiмен  де 

көзге түскендігі жөнінде көп айтылады. Жоңғарларға осы жолы 

тойтарыс  беріліп,  кейiн  шегiндiргенiмен  1683  жылы  Сеуан 

Рабдан 

қолбасшылығымен 

жоңғарлар 

қайта 

келiп, 

М.Тынышпаевтың “История казахского народа” деген еңбегінде 

атап көрсеткендей Сайрам қаласының тас-талқанын шығарды. 

Осыдан  кейiн  жыл  сайын  шамасы  екі  рет  жиналатын  кездесу 

басқа жақта өтетін болды. 

Жалпы, 

ХVІІ 

ғасырдың 

ортасынан 

шамамен 

80-

жылдарының  ортасына  дейін  қазақ  жүздерінің  кездесуі, 

Мәртөбеде  өткені  тарихымыздан  белгілі.  Онда  елдiң  ішкі 

жағдайы мен хандықты аман сақтау, басқыншыларға тойтарыс 

беру,  қырағы  болу,  ішкі  мәселелер  сөз  болған.  Тарихи зерттеу 

еңбектеріне қарағанда бұл кездесуге еліміздің түкпір-түкпірінен 

ерте көктемде, немесе күзде жиналады екен. Ол жиынды қазақ 

ханы  басқарып,  әр  жүздiң  сұлтандары,  билерi,  ру  басылары, 

батырлары қатысыпты. 

Иә, 1683 жылдан кейін Мәртөбедегі кездесу өтпей қалды. 

57

Біздің  айта  кетейін  дегеніміз,  жоңғарлардың  Сайрам  қаласын 

алудағы  қырғын  шайқастардың  болғаны.  Жоңғарлар  Сайрам 

қаласын  көп  шығынмен  алды.  Олардың  денелері  бұл  күні 

қаланың дәл ортасындағы төбешік басында жатыр. Ал Сайрам 

маңындағы  Мәртөбені  кейбір  оқырмандарымыз  әлі  көрменген 

болар,  ол  арнайы  қолдан  үйіліп  салынған,  үш  бұрыштылау 

болып  келетін  орын.  Батыс  жағының  биіктігі  он  метрдан  асса 

керек.  Оңтүстік  батыс  жағына  таман  арнайы  тағы  да 

биіктетілген  үй  орнындай  елді  мекені.  Шамасы  сол  жерде  хан, 

сұлтандар,  билер  отырған.  Сөйтіп,  Сайрам  жоңғарларға 

өткеннен  кейін  кездесу  Ташкенттің  оңтүстігіндегі  Күлтөбеде 

өтті.

Күлтөбе  –  бұрынғы  қазақ  жері.  Ол  бүгінгі  Өзбекстан 

Республикасында.  Кезінде  Ұлы  жүздің  ордасы  болып,  оның 

ханы  Жолбарыс  пен  биі  Төле  отырған  Ташкенттен  шамасы 

қырық  бес  шақырым  жердегі  Ангрен  өзенінің  ескі  арнасының 

жағасындағы  “Күлтөбенің  басында  күнде  жиын”  деп  аталып 

кеткен жерде. 

Әрине,  ол  кезде  Ташкентте  негізінен  Дулаттың  Шымыр, 

Сыйқым,  Жаныс,  Ботпай  рулары  тұрғаны,  оны  кейін,  1809 

жылы  Қоқан  хандығының  басып  алуынан  кейін  өзбектердің 

көптеп  келе  бастағаны  белгілі.  Біз  мұны  көрші  елімізбен 

территория  мәселесін  қайта  қарау  ісі  жөнінде  сөз  етіп 

отырғанымыз  жоқ,  тек  Күлтөбенің  қайда  екендігі  жөнінде  сөз 

болғандықтан 

оқырмандарымыз 

өткен 

тарихымыздың 

шындығын білсін дегеніміз. 

Олай  болса,  басында  күнде  жиын  өткен  Күлтөбеміз 

Ташкенттің  оңтүстігіндегі  Ангрен  өзенінің  жағасында.  Орыс 

тарихшылары  мен  кезінде  М.Тынышпаев  та  айтқан  “Жетi 

жарғы”  қабылданған,  ескі  Ангрен  жағасындағы  жердi  көп 

iздестiрiп,  тапқанымызда  сол  жердiң  тұрғындарының  көпшілігі 

арнайы  іздеп  келгенімізді  есітіп,  таң  қалған еді. Алайда, қазақ-

жоңғар  қатынасының  шиеленісіп  тұрған  кезіндегі  қаншама 

мәселелерді  қараған  “Күлтөбенің  басында  күнде  жиын”  өткен 

жерді  бүгінгі  тарихшыларымыз  алысқа  барып  әуре  болмай-ақ, 

Түркістандағы  атақты  кесененің  алдындағы  үш  жүз  қадымдай 

алаңнан “тауып алды”. Өте өкінішті. 

Айтайын  дегеніміз,  енді  сол,  “Ата-бабаң  осы  жерге  дейін 

иеленген”  деп  Ташкенттің  оңтүстігіндегі  қырық  бес  шақырымға 

дейінгі,  әдейі  белгілеп  беріп  кеткен  жердi  барып  көрудiң 

талайлар  үшiн  мүмкiндiгi  болмай  отырғаны  былай  тұрсын,  ол 

туралы  тіпті  ұмытып  барамыз.  2006  жылы  жарық  көрген 

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі ұсынып, 

58

Қазақстан 

Республикасы 

Мәдениет 

және 

ақпарат 

министрлігінің  бағдарламасы  бойынша  “Аруна”  баспасынан 

жарық  көрген  “Қазақ  хандығы”  кітабында  бірде  бұл  Күлтөбені 

Түркістан қаласындағы Йасауй кесенесінен 350 метр жерде деп 

көрсетсе,  енді  бірде,  “Шамамен,  Түркістан  төңірегіндегі 

Күлтөбенің басында “Тәуке ханның жеті жарғысы” деген атауға 

ие  болған  заңдар  жиынтығы  қабылданды”  [8],-  дейді.  Тіпті, 

кейінгі  шыққан  Қазақстан  ұлттық  энциклопедиясында  да, “Жеті 

жарғының”  Түркістанның  жанындағы  Күлтөбеде  қабылдағанын 

жазады. 

Сонда, 

кезінде 

ата-бабаларымызсол 

кездесудіңТүркістан  қаласының  түстігінде  өткенін  білмей, 

бүгінгі,  сонау  Өзбекстанда  болды  деп  қателесті  дейміз  бе!.. 

Жоқ, біздіңше олай емес. 

Салқам  Жәңгiр  мен  әз-Тәукенiң  кезінде  көп  жерде  жиын 

өткiзген.  Рас,  кездесулер  Түркістан  қаласының  жанындағы 

Битөбеде,  Сайрам  қаласының  маңындағы  жоғарыда  айтылған 

Мәртөбеде,  Шаян  өзенінің  бойындағы  “Қарақұм”  төбеде, 

Созақтың солтүстігіндегі Қарақұрымда, Ордабасыда, Сырдария 

облысының  Ангрен  қаласына  жақын  жердегі  Күлтөбеде  өткен. 

Бірақ, сонау, қазақтың ескі атажұртында қалған Ангрен өзенінің 

жанындағы  Күлтөбе  кездесуінің  болған  жерін  де,  оның 

маңызын да ешқашан төмендетуімізге болмайды. 

Күлтөбе  жайында  айтарымыз,  Төле  би  қайтыс  боларда 

мүмкіндігі 

бола 

тұрып, 

елдің 

зиялылары 

жерленетін 

Түркістанды  айтпай,  сол  кезде  Ұлы  жүздің  астанасы  болған, 

ұзақ  жыл  өзі  билеген  Ташкентке,  “Шайхантаур  мазарының 

жанына  жерлеңдер”-  дегенде,  кейінгі  ұрпақ  “ата-баба  жерінің 

шекарасын  ұмытпасын”  дегенді  ойлады  емес  пе.  Мұндай, 

тарихи оқиғалар болған жерлерімізді шатастырылып жүргеніміз 

бұл ғана болмаса керек.

Бесінші 

айтпағымыз, 

оқулықтарымызда 

тағы 

да 

қателіктер жіберіп жатырмыз. Тағы да айтар болсақ, жоңғарлар 

XVIII  ғасырдың  басында  қазақ  жерiне  шабуылын  қайта 

бастады.  Қазақстан  тарихында  атап  көрсетілгендей,  1708 

жылы Бөген, Шаян, Боралдай өзендерiнiң бойларындағы қазақ 

ауылдарын  талқандады.  Дәл  осы  кезде  батысымыздағы,  ХVІІ 

ғасырдың  20-жылдары  көшіп  барып,  сонда  орналасып  қалған 

Едiл қалмақтары да батысымыздан ел шетiне тидi. 

Осындай,  ел  басына  күн  туған  1710  жылы  Түркiстан-

Сайрам  керуен  жолының  Шаян  өзенiнен  өткен  жерiне  таяу 

маңындағы  “Қарақұм”  деген  жерде  үш  жүз  жасақтарының  бас 

қосуы  өттi.  Осы  өңiрдiң  перзентi,  Қаратаудағы  Бөген  өзенiнiң 

тау  шатқалдарынан  шыққан  жерiне  жақын  жайлауда  дүниеге 

59